3 maja 1791 hoda na Čatyrochhadovym sojmie (1788–1792) u Warszawie byla pryniata pieršaja na terytoryi Eŭropy, i druhaja ŭ śviecie (paślia ZŠA) Kanstytucyja. Heta asnoŭny zakon Rečy Paspalitaj abodvuch narodaŭ, jaki staŭ liehiendarnym dlia naščadkaŭ dziaržavy.
U Poĺščy i Litvie ŭ naš čas aficyjna adznačajuć dzień pryniaćcia Kanstytucyi 3 maja, u Bielarusi jaho pamiatajuć z časoŭ mižvajennaj Zachodniaj Bielarusi, a taksama ŭ suviazi z ustaliavanymi ŭ honar jaje manumientaĺnymi kalonami.
U hetym tekście sprabujem ścisla raspavieści pra historyju pryniaćcia dakumienta, a taksama pra spadčynu na terytoryi Bielarusi, źviazanuju z dataj.
Uchvalieńnie Kanstytucyi 3 maja. Kazimierz Wojniakowski, 1806.
Pieradhistoryja. Historyja pryniaćcia
XVIII stahoddzie bylo skladanym pieryjadam u historyi fiederatyŭnaj dziaržavy Rečy Paspalitaj, jakaja abjadnoŭvala Poĺskaje Karalieŭstva i Vialikaje Kniastva Litoŭskaje. Paŭnočnaja vajna (1700–1721) pachisnula prestyž i značnaść kraju na mižnarodnaj arenie, a taksama vyklikala zaliežnaść ad Rasiei.
Kiravańnie Aŭhusta Sasa (1733–1763, u dužkach da dziejačaŭ tut i daliej pišucca hady kiravańnia), pastaŭlienaha na prastol z pratekcyi Rasiei i Aŭstryi, supravadžalasia palityčnaj niestabiĺnaściu i fieadaĺnaj anarchijaj, dziaržava kančatkova trapila pad uplyŭ susiednich dziaržaŭ. Imknučysia ŭzmacnić uplyŭ na poĺska-litoŭskuju dziaržavu, rasiejskaja imperatryca Kaciaryna II paspryjala abrańniu Stanislava Aŭhusta Paniatoŭskaha (1764–1795).
Adnak novy karoĺ poĺski i vialiki kniaź litoŭski Stanislaŭ Aŭhust Paniatoŭski pavioŭ siabie ŭ časie kiravańnia dziaržavaj nia tak, jak čakala Kaciaryna II, staviačy svajho favaryta na hetuju pasadu.
Za kiravańniem Paniatoŭskaha ŭ dziaržavie praciahnulisia reformy, raspačatyja jahonym papiarednikam, jakija byli nakiravanyja na palityčnuju stabilizacyju i ŭzmacnieńnie krainy. Stabilizacyja Rečy Paspalitaj zaniepakoila Rasieju i Prusiju, jakija raspačali čarhovy palityčny cisk na dziaržavu.
Rasieja, jak i raniej, vykarystala relihijnaje pytańnie ŭ Rečy Paspalitaj, a mienavita niaroŭnyja dačynieńni katalickaha nasieĺnictva i niekatalikoŭ (u pryvatnaści, pravaslaŭnych). Jana ŭviala vojski ŭ Warszawu, abhruntoŭvajučy heta nieabchodnaściu abarony pravoŭ niekatalickaha nasieĺnictva.
Pad vajskovym ciskam 24 liutaha 1768 hoda ŭ Warszawie pamiž Rasiejaj i Rečču Paspalitaj byŭ padpisany dahavor, jaki paćviardžaŭ panavańnie ŭ Poĺščy rymska-katalickaj viery, adnak adnačasova raŭniaŭ u hramadzianskich pravach z katalikami tak zvanych dysidentaŭ – pravaslaŭnych i pratestantaŭ. Jany atrymlivali prava na ŭsie pasady, aproč karalieŭskaj.
U adkaz na vyroŭnivańnie pravoŭ z pravaslaŭnymi i pratestantami niazhodnaja z hetym šliachta stvaryla Barskuju kanfiederacyju (1768–1772), jakaja vystupala jak suprać rasiejskaha ŭmiašańnia, tak i suprać Stanislava Aŭhusta Paniatoŭskaha ŭvohulie.
Bujnyja mahnaty, jakija nie chacieli hubliać svaje ŭlasnakatalickija pryviliei, pačali vajennyja dziejańni suprać rasiejskich vojsk i vojsk Rečy Paspalitaj, u tym ža hodzie jany zachapili Kraków. Adnak u 1769–1770 hadach na terytoryju Rečy Paspalitaj ustupili aŭstryjskija i pruskija vojski dzielia “spynieńnia anarchii”.
Rasieja pahadzilasia na častkovy padziel Rečy Paspalitaj, jaki dahetuĺ prapanavaŭ pruski karoĺ Frydrych II. U 1772 hodzie adbyŭsia Pieršy padziel Rečy Paspalitaj, pavodlie jakoha da Rasiei pierachodzili calkam Mścislaŭskaje i Inflianckaje vajavodstvy, uschodnija ziemli Mienskaha vajavodstva i boĺšaja častka Viciebskaha i Polackaha vajavodstvaŭ. Aŭstryja atrymlivala Halicyju, Prusija – Pamorje (aproč Gdańska) i častku Vialikaj Poĺščy.
Stanislaŭ Auhust Paniatoŭski. Partret Marcello Bacciarelli, 1764.
6 kastryčnika 1788 hoda ŭ Warszawie pačaŭsia vaĺny sojm, jaki praz svaju praciahlaść zajmieŭ nazvu Čatyrochhadovaha ci Vialikaha sojmu. Paślia padzielu Rečy Paspalitaj dziaržava byla pad najmacniejšym ciskam susiedziaŭ, najpierš Rasiei.
Dziaržavie bylo zabaroniena mieć vojska boĺšaje za 30 tys., zakliučać źviazy i vieści vojny biez dazvolu Kaciaryny II. Šliachieckaja voĺnica i prava liberum veto nie davali pravodzić nieabchodnyja dlia krainy reformy, a krainaj kiravaŭ administracyjny orhan Pastajannaja Rada, śpis pradstaŭnikoŭ jakoj amaĺ calkam byŭ zaćvierdžany pavodlie śpisu rasiejskaj impieratrycy.
Patryjatyčnyja koly Rečy Paspalitaj imknulisia stabilizavać i zachavać dziaržavu. U pieryjad Vialikaha sojmu hrupa na čalie z karaliom Stanislavam Aŭhustam Paniatoŭskim, u jakuju uvachodzili maršalak sojma Stanislaŭ Malachoŭski, Ihnacy Patocki, Huha Kalantaj, Adam Kazimir Čartaryjski, tajemna sklala prajekt revaliucyjnaj dlia dziaržavy kanstytucyi, jakaja musila ŭzmacnić dziaržavu.
Kab dabicca pryniaćcia Kanstytucyi, prychiĺniki pieramien vyrašyli vystavić prajekt na razhliad sojma ŭ pieršyja dni novaj sesii, adrazu paślia parlamienckich kanikul, tym samym abyšoŭšy kansiervatyŭnyja koly. Sprava ŭ tym, što ŭ pieršyja dni paślia kanikul źjazdžalasia malaja koĺkaść pasloŭ, a pieršy tydzień pačynaŭsia razhliadam malaznačnych pytańniaŭ.
Svaich prychiĺnikaŭ aŭtary Kanstytucyi zahadzia prainfarmavali ab nieabchodnaści źjavicca ŭ pieršyja dni. 30 krasavika 1791 hoda prychiĺniki Partyjatyčnaj partyi sabralisia ŭ warszawskim Radzivilaŭskim palacy, dzie abmierkavali prajekt, u nastupny dzień tam ža ŭniesli niekaĺki papravak.
Radzivilaŭski palac u Warszawie, dzie źbiralisia prychiĺniki Kanstytucyi.
3 maja 1791 hoda na adkrytaj sesii sojma ŭ warszawskim Karalieŭskim palacy paślia 7-hadzinnych debataŭ Kanstytucyja byla pryniata ŭ prysutnaści 182 udzieĺnikaŭ. Uchvalieńnie novaha dakumienta adbylosia šliacham aklamacyi (praz uskliki “zhoda” biez padliku halasoŭ), zaśviedčyli piśmova svaju padtrymku 84 asoby, što bylo dastatkova dlia pieravahi nad praciŭnikami reform. Karoĺ i vialiki kniaź Stanislaŭ Aŭhust Paniatoŭski ŭ toj ža dzień pryniaŭ prysiahu na viernaść novaj Kanstytucyi ŭ prysutnaści pasloŭ i sienataraŭ.
U daliejšy čas Kanstytucyja pastupova atrymlivala padtrymku ŭ rehijonach, u 1791 i pačatku 1792 hoda 27 sojmikaŭ z 33 u Vialikim Kniastvie Litoŭskim prysiahnuli Kanstytucyi, u Poĺskim Karalieŭstvie z 42 sojmikaŭ 10 prysiahnuli, a 27 uchvalili dakumient.
Kanstytucyja 3 maja 1791. Jan Matejko, 1891.
Palažeńni Kanstytucyi
Pieršaja staronka nadrukavanaj Kastytucyi.
U preambulie ad imia karalia Stanislava Aŭhusta havorycca, što, uličvajučy zastarelyja niedachopy kiravańnia ŭ Rečy Paspalitaj i žadajučy vykarystać stanovišča, u jakim znachodzicca Eŭropa, imknučysia dasiahnuć vonkavaj niezaliežnaści i ŭnutranaj svabody naroda dlia ahuĺnaha dabrabytu i zachavańnia dziaržavy i jaje hranic, zaćviardžajecca hetaja Kanstytucyja.
Haloŭnaj źmienaj praz Kanstytucyju staŭ pierachod da spadčynnaj manarchii, zamiest raniejšaj vybarnaści karalia sojmam. Heta bylo nieabchodna dlia taho, kab pazbavicca zamiežnych uplyvaŭ u časie vybaru kandydataŭ, a taksama dlia palityčnaj stabilizacyi dziaržavy, u raniejšyja časy vorahi vykarystoŭvali čas bieskaralieŭja u svaich metach. Pa śmierci karalia Stanislava Aŭhusta tron musiŭ pierajści da saksonskaha kurfiursta Frydrycha Aŭhusta III, a paślia pierachodzić spadčynaj.
Taksama skasoŭvalasia prava liberum veto, jakoje nie dazvaliala pravodzić reformy ŭ dziaržavie, zamiest jaho pryjšlo ŭzhadnieńnie pastanoŭ pavodlie baĺšyni halasoŭ. Kanfiederacyi šliachty, jakija byli pryčynaj unutranych uzbrojenych kanfliktaŭ, taksama zabaranialisia.
Panujučaj relihijaj abviaščalasia “sviataja rymskaja katalickaja” relihija, inšym kanfiesijam harantavalasia svaboda i talierantnaść, adnak pierachod z katalictva ŭ inšuju relihiju byŭ zabaronieny, za heta ŭvodzilasia śmiarotnaje pakarańnie.
Choć Kanstytucyja i byla pryniata pad uplyvam Vialikaj francuzskaj revaliucyi, palažeńnie sialianstva zastavalasia raniejšym. U čaćviortym raździelie adznačalasia, što sialian, jak “krynicu bahaćciaŭ krainy, što skladajuć u narodzie samuju šmatlikuju častku nasieĺnictva, i, značyć jość dziejnaj silaj krainy” dziaržava biare pad achovu. Adnak na spravie zachoŭvalasia jurysdykcyja ŭladaĺnika ziamli nad sialianami ŭ pryvatnych ci carkoŭnych majontkach, adpaviedna ŭladaĺnik zapryhonienych sialian mieŭ nad imi poŭnuju ŭladu. Mahčyma, aŭtary i chacieli b paliepšyć sialianskuju doliu, alie histaryčny šliach dziaržavy z svavoĺnaj šliachtaj nie dazvaliaŭ takich rezkich źmien, jany prosta nie mahli b być pryniatyja.
Užo ŭ piatym artykulie prapisvalasia vieĺmi prahresiŭnaje dlia taho času palažeńnie ab tym, što “ŭsialiakaja ŭlada ŭ čalaviečym hramadstvie biare svoj pačatak z voli naroda” (alie, jak adznačana vyšej, narodam ličylisia toĺki voĺnyja liudzi), a taksama što ŭlada pavinna skladacca z troch halin ulady – zakanadaŭčaj, vykanaŭčaj i sudovaj.
Zakanadaŭčaja ŭlada miela vyhliad dvuchpalatnaha sojma (nižejšaja palata – Pasoĺskaja izba, vyšejšaja – Sienatarskaja izba).
Važnaje značeńnie miela Pasoĺskaja izba, jakaja zaćviardžala zakony, vyrašala pytańnie ab padatkach, ab vajnie i miry, ab pryciahnieńni kredytaŭ, vyrabie maniety, kantroli vykanaŭčaj ulady. Izba skladalasia z 204 pasloŭ (z ich 24 pradstaŭliali harady z daradčym holasam), vybranych na 2 hady na miascovych sojmikach.
Sienat (Sienatarskaja izba), jaki skladali katalickija biskupy, vajavody, kašteliany i ministry pad staršynstvam karalia, moh uchvalić aĺbo adklaści da paŭtornaha pasiadžeńnia sojma zakon, pryniaty ŭ palacie pasloŭ.
Najvyšejšym vykanaŭčy orhanam, uradam, stanavilasia Straža pravoŭ. U sklad urada uvachodziŭ karoĺ jak staršynia; kiraŭnik katalickaj carkvy – prymas jak staršynia kamisii narodnaj aśviety i piać ministraŭ: palicyi, unutranych i zamiežnych spraŭ, vajenny, finansaŭ. Pryznačalisia dva sakratary, z jakich adzin vioŭ spravavodstva Stražy pravoŭ, druhi – zamiežnyja spravy. Ministraŭ pryznačaŭ karoĺ.
Karoĺ, katory, jak adznačalasia vyšej, ciapier stanaviŭsia im pavodlie spadčynnaści trona, pavodlie novaj Kanstytucyi nadzialiaŭsia boĺš šyrokimi pravami. Jon pryznačaŭsia viarchoŭnym haloŭnakamandujučym uzbrojenych sil, zajmaŭsia pryznačeńniem i zvaĺnieńniem hienieralaŭ i aficeraŭ, službovych asob u dziaržaŭnym kiravańni, sienataraŭ, biskupaŭ. Alie ŭsie pryznačeńni karalia śviedčyŭ podpisam adpaviedny ministr, jaki adkazvaŭ pierad sojmam.
U vypadku, kali nivodzin z ministraŭ nie pahadžaŭsia na podpis, karoĺ musiŭ adstupić ad hetaha rašeńnia, aĺbo pytańnie vystaŭlialasia na halasavańnie ŭ sojmie. Dlia niezaliežnaj pracy vykanaŭčaj ulady praduhliedžvalasia stvareńnie pry ŭradzie pastajannych kamisij. Kamisii pa aśviecie, palicyi, vajennaja, finansaŭ vybiralisia sojmam.
Sudy pavodlie Kanstytucyi byli calkam niezaliežnyja ad vykanaŭčaj i zakanadaŭčaj ulad. Raniejšy pryncyp sasloŭnaści suda zachoŭvaŭsia – asobnyja sudy dlia kožnaha sasloŭja. Zachoŭvalasia jurysdykcyja ŭladaĺnika ziamli (šliachcica ci carkvy) nad sialianami ŭ pryvatnych ci carkoŭnych majontkach, jak adznačalasia vyšej. Zachoŭvalisia asobnyja trybunaly ŭ VKL, Vialikapoĺščy i Malapoĺščy.
Adzinaccaty raździel Kanstytucyi byŭ prysviečany ŭzbrojenym silam, ichnaja koĺkaść pavialičvalasia ŭ niekaĺki razoŭ, skladajučysia sa šliachieckaha apalčeńnia i rekrutaŭ z sialian. Vojska padparadkoŭvalasia vykanaŭčaj uladzie, musila prysiahać na viernaść narodu i karaliu, na abaronu Kanstytucyi.
Kanstytucyja značna pašyryla pravy miaščan, jakija atrymali takija ž hramadzianskija pravy, jak i šliachta, taksama dlia ich adkryvalasia mahčymasć pierachodu u šliachieckaje sasloŭje. Siarod prahresiŭnaj šliachty ŭ znak padtrymki reform stala papuliarna zapisvacca ŭ miaščanskaje sasloŭje.
Pytańnie Litoŭska-Poĺskaj kanfiederacyi
Uzajemnyja zaručyny abodvuch narodaŭ.
U časie raspracoŭki Kanstytucyi jaje aŭtary schilialisia da idei poŭnaj likvidacyi unii Litvy i Poĺščy z prychodam da calkam unitarnaj poĺskaj dziaržavy. Takich pohliadaŭ prytrymlivaŭsia asnoŭny aŭtar reform – Huha Kalantaj, a taksama karoĺ Stanislaŭ Aŭhust Paniatoŭski.
Kalantaj ličyŭ nieabchodnym uviadzieńnie adzinaha sudovaha prava i inšych pravoŭ dlia ŭsich pravincyj, a taksama vykarystańnie vykliučna adzinaj poĺskaj movy, abjadnańie Skarbovaha departamienta, i h.d. Adzinaj stalicaj pavinna byla stać Warszawa, i toĺki ŭ joj pavinny byli b prachodzić sojmy.
U prajekcie ad 20 śniežnia 1790 hoda, napisanym rukoj Paniatoŭskaha, navat bylo napisana, što “dva narody, poĺski i litoŭski, buduć anhetuĺ skladać toĺki adzin narod”. Alie takija pohliady i prajekty poĺskich refarmataraŭ sutykalisia z mocnym supracivam šliachty Vialikaha Kniastva Litoŭskaha, jakaja nie chaciela admaŭliacca ad svajoj identyčnaści. Pra heta zhadvajuć i sami aŭtary ŭ pryvatnych listach. Tamu ŭ vynikovaj Kanstytucyi pytańnie unii amaĺ calkam zamoŭčvalasia.
Praz stvareńnie adzinaha dlia ŭsioj Rečy Paspalitaj urada pavodlie Kanstytucyi mianiaŭsia i charaktar dziaržaŭnaha ladu krainy.
Praciahly čas u histaryčnaj navucy najboĺš papuliarnaj bylo mierkavańnie, što kraina pierajšla da calkam unitarnaj dziaržavy. Na spravie ž jurydyčna dziaržaŭnaja unija nie likvidoŭvalasia, alie nabyvala boĺš ščyĺny charaktar.
U Kanstytucyi nie prapisvalasia pytańnie ab administracyjna-terytaryjaĺnym ladzie Rečy Paspalitaj, ab uzajemaadnosinach Vialikaha Kniastva Litoŭskaha i Poĺskaha Karalieŭstva. Adnak zhodna z Kanstytucyjaj, poĺski karoĺ zachoŭvaŭ tytul vialikaha kniazia litoŭskaha, Litva zachoŭvala svajo sudavodstva, skarb, symboliku, sistemu pasad, tytulaŭ i zvańniaŭ. Praciahvala dziejničać ulasnaja litoŭskaja pravavaja sistema i dziejnaść Statuta Vialikaha Kniastva Litoŭskaha 1588 hoda.
Dlia lićvinaŭ važnym bylo zamacavać asobnyja pieravahi Vialikaha Kniastva Litoŭskaha i zamacavać pravavoje stanovišča, roŭnaje statusu Karony. Kažučy pra siabie jak pra asobny litoŭski narod, lićviny chutčej mieli na ŭvazie histaryčnyja tradycyi, niž zapraŭdnaje pačućcio nacyjanaĺnaj admietnaści, pry hetym uvažajučy siabie za poĺskuju palityčnuju nacyju.
Lićviny pahadzilisia na novuju Kanstytucyju, kab zrabić mahčymaju palityčnuju reformu dziaržavty i ŭmacavać jaje ad pahroz, alie jany nie chacieli admaŭliacca ad palityčnaj i jurydyčnaj subjektnaści Vialikaha Kniastva Litoŭskaha.
Pa ŭchvalieńni Kanstytucyi litoŭskaja deliehacyja ŭzialasia baranić palityčnuju subjektnaść praz redahavańnie źviazanych z Kanstytucyjaj padrabiaznych zakonaŭ. Litoŭskija pasly kiravalisia instrukcyjami miascovych sojmikaŭ, jakija vykazvalisia za zachavańnie litoŭskaha prava i charaktaru litoŭska-poĺskaj unii.
Nieŭzabavie, 20 kastryčnika 1791 hoda byli pryniaty “Uzajemnyja zaručyny abodvuch narodaŭ”, dzie tlumačylisia ŭmovy ŭzajemaadnosin Poĺščy i Litvy pavodlie novaj Kanstytucyi.
Uzajemnyja zaručyny zamacoŭvali adzinstva i niepadzieĺnaść Poĺskaha Karalieŭstva i Vialikaha Kniastva Litoŭskaha, adhetuĺ adzinaja kraina zvalasia Reč Paspalitaja Poĺskaja. Pastanovy zaručyn tyčylisia raŭnapraŭja pradstaŭnikoŭ Vialikaha Kniastva ŭ centraĺnych orhanach i zachavańnia peŭnych instytucyjnych admietnaściaŭ.
Harantavalasia roŭnaja z poĺskaj koĺkaść pradstaŭnikoŭ u supoĺnych Kamisijach Vojska i Skarbu. U Kamisii Palicyi Litva miela 1/3 koĺkaść pradstaŭnikoŭ, 2/3 u Poĺščy, jak “vynik dobraachvotnaj zhody Litvy”, adnak heta nie pavinna bylo stvarać precedentu, u daliejšym uva usich supoĺnych mahistraturach musiŭ być roŭny ŭdziel pradstaŭnikoŭ Karony i Litvy.
Zachoŭvalasia koĺkaść ministraŭ i služboŭcaŭ u Litvie z tymi ž tytulami, jak u Poĺščy. U Kamisijach Vojska i Skarbu pradstaŭniki Litvy i Poĺščy musili staršynstvavać pa čarzie.
Skarbovaja kasa publičnych litoŭskich dachodaŭ zachoŭvalasia ŭ Litvie, sudovyja spravy hramadzian Litvy sa skarbam musiŭ razhliadać skarbovy sud dlia VKL.
U preambulie Zaručynaŭ havarylasia pra dualistyčny charaktar dziaržavy, hruntavany na Liublinskaj unii, pradstaŭliala zroblienyja źmieny jak nastupny krok u ažyćciaŭlieńni unii. Zaručynam byŭ nadadzieny charaktar asnoŭnaha zakonu, što raŭniala ich z Liublinskaj unijaj.
Sudavodsta zastalosia asobnym dlia Poĺščy i Litvy, alie musila być kadyfikavana ŭ budučyni.
Tarhavickaja kanfiederacyja i nastupny padziel
Sproba stabilizacyi Rečy Paspalitaj nie spadabalasia Rasiei. Jana vykarystala kansiervatyŭnuju šliachtu, jakaja vystupila suprać reform novaj Kanstytucyi, sklala ŭ Sankt-Pieciarburhu akt abjadnannia šliachty Tarhavickaj kanfiederacyi, i abviaścila jaho ŭ miastečku Tarhavica ŭžo paślia 3-ch dzion z ŭvarvańnia na terytoryju Rečy Paspalitaj.
Akt skasoŭvaŭ usie rašeńni Čatyrochhadovaha sojma i novuju Kanstytucyju. Rasiejskija vojski ŭstupili ŭ Warszawu, prychiĺnikam reform davialosia pakinuć krainu. Prusija taksama ŭviala svaje vojski, u vyniku adbyŭsia Druhi padziel Rečy Paspalitaj, uchvalieny na Haradzienskim sojmie 23 listapada 1793 hoda, na tym ža sojmie byla aficyjna skasavana Kanstytucyja.
Paŭstańnie 1794 hoda pad kiraŭnictvam Tadevuša Kasciuški sprabavala skinuć rasiejskaje jarmo i adnavić dziejańnie Kanstytucyi, adnak paciarpiela paražeńnie i historyja krainy skončylasia Trecim, kančatkovym, padzielam Rečy Paspalitaj.
“Tancy vakol Poĺščy”.
Ušanavańnie Kanstytucyi
Užo na nastupny hod pa pryniaćci Kanstytucyi, dzień 3 traŭnia adznačaŭsia jak dziaržaŭnaje śviata ŭ Rečy Paspalitaj. U 1792 hodzie śviatočnyja mierapryjemstvy prajšli ŭ Warszawie, Viĺni, Horadni, Miensku i inšych miescach. U Warszawie byŭ zakladzieny kamień dlia budaŭnictva kaściola Božaha Nakanavańnia ŭ honar Kanstytucyi (ciapierašni Bataničny sad Warszaŭskaha ŭniviersiteta).
Šliachcic Jan Lapacinski pastaviŭ u svaim majontku Liavonpaĺ u Polackim vajavodstvie (na samaj hranicy z Rasiejaj) miemaryjaĺnuju kalonu ŭ honar Kanstytucyi, kab uviekaviečyć miesca, “dzie zakančvajecca svaboda i pačynajecca niavolia”. Kalona zachavalasia da našych dzion.
Jak miarkujecca, kalona na mohilkach u Hlybokim taksama pryśviečana Kanstytucyi, adnak źviestak pra jaje ŭstaliavańnie niama. Mnohija kalony ŭ Bielarusi prypisvajuć Kanstytucyi, alie hety fakt asprečvajecca historykami praz niedastatkovaść źviestak, uvohulie kalona byla papuliarnaj architekturnaj formaj siarod šliachty i ŭstalioŭvalasia da roznych padziej.
Liavonpaĺ, kalona ŭ honar Kanstytucyi. Aŭtar fota – Da voli (CC BY-SA 3.0).
U 1917 hodzie ŭ Miensku pry Časovym uradzie byla šyroka adznačana hadavina Kanstytucyi. U daliejšym bielarusy adznačali hetu datu ŭ Zachodniaj Bielarusi za ŭladaj Poĺščy.
Ciapier u Poĺščy i Litvie śviata Kanstytucyi 3 maja sviatkujecca na aficyjnym uzroŭni, u honar jaje nazyvajuć vulicy.
Padsumavańnie
Kanstytucyja 3 maja stala krokam napierad u raźvićci dziaržavy, alie byla pryniata zanadta pozna i nie zmahla vyratavać krainu, jakaja na toj čas užo byla ŭ stanie zaniapadu. Jana byla dastatkova prahresiŭnaj dlia svajho času, choć praz histaryčnuju spadčynu nie zmahla paliepšyć stan zaliežnaha sialianstva.
Karennaja reforma byla praviedziena źvierchu, biez tradycyjnaha ŭ Eŭropie dlia takich reform hvaltu. Kali b zakon zmoh zamacavacca, jon moh značna ŭzvysić krainu.
Huha Kalantaj, adzin z aŭtaraŭ reform, abviaščaŭ pa pryniaćci Kanstytucyi, što prystupaje da redahavańnia ekanamičnaj kanstytucyi na padstavie pieradavych libieraĺnych ekanamičnych teoryj, adnak praca tak i nie byla zavieršana.
Patryjoty doŭhi čas zachoŭvali pamiać pra pieršuju ŭ Eŭropie Kanstytucyju, a Adam Mickievič adznačaŭ: “…hety zakon nia vyjšaŭ z halavy adzinokaha mudraca, z vusnaŭ niekaĺkich pramoŭcaŭ, alie zdabyty calkam z serca vialikaj masy; jon isnuje nia toĺki na papiery, alie žyvie dahetuĺ u pamiaci, u pamknieńniach pakalieniaŭ; jon jość zakonam žyvym, karani jakoha ŭ minulym i zdoĺny raźvivacca ŭ budučyni”.
Aŭtar(-ka) nie paznačany ŭ metach biaspieki praz toje, što bielaruskaje hramadstva znachodzicca pad represijami!
Leave a Reply