Siońnia ŭ hramadstvie praz pytańnie hiendarnaj roŭnaści i feministyčnaha ruchu adbyvajucca haračyja sprečki, jakija nie abychodziać moŭnaje pytańnie. Adnoj z tem, jakuju časta zakranajuć, jość tema feminityvaŭ i ich prava na isnavańnie ŭ toj ci inšaj movie.
Feminityvy – heta nazoŭniki žanočaha rodu, jakija abaznačajuć žančyn, i jakija ŭtvoranyja ad adnakarennych nazoŭnikaŭ mužčynskaha rodu, jany jość parnymi nazoŭnikami (futbalist – futbalistka, liekar – liekarka i h.d.). Zvyčajna feminityvy abaznačajuć prafiesii ci sacyjaĺnuju prynaliežnaść. Asobnyja liudzi, praz ichnaje kuĺturnaje asiaroddzie i čužy moŭny kantekst, časam ličać žanočyja formy nazoŭnikaŭ niedarečnymi, ci navat śmiešnymi. U hetym tekście razbiarom historyju ŭtvareńnia žanočych form nazoŭnikaŭ u bielaruskaj movie i ŭvohulie ŭ slavianskich movach, a taksama budučyniu “feminizacyi” bielaruskaj movy.
U starabielaruskuju movu žanočyja formy nazoŭnikaŭ trapili jašče z papiarednich moŭnych pieryjadaŭ (ahuĺnaŭschodnieslavianskaha i ahuĺnaslavianskaha). Heta takija slovy, napryklad, jak kniaź – kniahinia, bojarin – bojarinia, pop – popadja. Nahadajem, što časam uźniknieńnia asobnaj starabielaruskaj movy ličycca XIV stahoddzie. U starabielaruski pieryjad u movie zamacoŭvajecca bahata feminityvaŭ, niekatoryja z jakich u ciapierašni čas praz savieckaje movaznaŭstva stali nienarmatyŭnymi, aĺbo ŭvohulie nie zamacavanyja ŭ sloŭnikach. Padzialić slovy hetaha pieryjadu možna pavodlie nastupnych katehoryj:
- Imiony, jakija jość nazvami žonak pavodlie rodu dziejnaści muža: kaštalianka, sultanka, kniažnička, padkanclierka, karalica, haspadynia, maliarovaja, hietmanovaja i inš.;
- Nazvy žančyn pavodlie prynaliežnaści da sacyjaĺnaha asiaroddzia, hrupoŭki, ich sacyjaĺnaha stanovišča: saldatka, palanianka, najmitka, paddanka, šliachcianka i inš.;
- Slovy, jakija nazyvajuć žančynu pavodlie rodu jejnaj dziejnaści, zaniatkaŭ, pasady: aktorka, šynkarka, kucharka, piekarka, karčmarka, arandatarka, kliučnica, učycieĺnica i inš.
- Slovy sa značeńniem kirujučaj asoby: načaĺnica, manarchinia, staršaja, zakońnička, pamoščnica;
- Pavodlie adnosin da inšych liudziej: pryjacieĺka, tavaryška, susiedka, niepryjacieĺka, urahinia i inš.
Dy inšyja žanočyja formy, jakija boĺš skladana adnieści da peŭnych katehoryj, alie mieniej cikavyja z punktu hliedžańnia razhliadu feminityvaŭ. Taksama varta adznačyć, što slovy sa starabielaruskaj movy padadzienyja ŭ hetym tekście pavodlie ciapierašniaha bielaruskaha vymaŭlieńnia.
Asnoŭnym šliacham utvareńnia žanočych form bylo dadavańnie šmatlikich sufiksaŭ da mužčynskich form, najboĺš častymi z jakich byli: -k-a, -ic-a, -nic-a. Siarod žanočych form XIV–XVIII stahoddziaŭ u starabielaruskaj movie najboĺš častymi byli nazoŭniki na -k-a: liekarka, źviazdarka, kucharka, aptekarka, karčmarka, piekarka, povarka.
Tak, u starabielaruski pieryjad sufiks -k-a atrymali i slovy, jakija ŭ papiaredni pieryjad takich kančatkaŭ nia mieli: žona – žonka, doč – dočka, mama – mamka, niaviesta – niaviestka, unuka – unučka i h.d. Pavodlie tekstaŭ starabielaruskaj movy, hetyja slovy nie ŭsprymalisia pamianšaĺnymi, jak časam padajecca, alie vystupali ŭ toj ža funkcyi što i pieršapačatkovyja. Liohka ŭ starabielaruski pieryjad z sufiksam -k-a ŭtvaralisia i žanočyja formy dlia prafiesij, što pachodzili z zamiežnych moŭ: saldat – saldatka, aktor – aktorka, fundatar – fundatarka i h.d.
Suproć sloŭ, što zakančvalisia na -k-a, jakija časta abaznačali samastojnuju dziejnaść ci prykmietu žančyny, slovy z sufiksami -ank-a (-jank-a), jakija ŭtvaralisia u druhoj palovie XVI – pieršaj palovie XVII st., abaznačali žančyn pavodlie rodu dziejnaści, zaniatkaŭ ci sacyjaĺnaha stanovišča mužčyn: vajevadzianka, padkamaranka, lieśničanka, sudzianka, charužanka, staraścianka.
Taksama častym i naturaĺnym dlia ŭtvarennia žanočych form u starabielaruski pieryjad byŭ sufiks -ic-a: pliamieńnica, dźviarnica, služebnica, načaĺnica, škodnica, rabotnica, zakońnica, nastaŭnica, naśliedaŭnica, karalica, caryca, patryjaršyca i h.d.
Boĺš redkimi dlia ŭtvareńnia žanočych form byli inšyja sufiksy. Metaj prykladaŭ bylo pakazać naturaĺnaść utvareńnia žanočych form sloŭ u bielaruskaj movie za starabielaruskim pieryjadam, što adbyvalasia sufiksaĺnym sposabam ad asnoŭ adpaviednych nazoŭnikaŭ mužčynskaha rodu, a najboĺš častymi byli sufiksy -k-a, -ic-a.
U daliejšy pieryjad zaniapadu piśmiennaj tradycyi bielaruskaj movy my nia možam dakladna fiksavać raźvićcio feminityvaŭ, alie z upeŭnienaściu možna kazać što ŭ hutarkovaj movie jany i nadaliej utvaralisia ŭ naturaĺnym rečyščy. Bo i na siońnia ŭ dyjaliektnych sloŭnikach my možam znajści žanočaje abaznačeńnie amaĺ dlia kožnaj prafiesii. Alie varta nia blytać abaznačeńnie dziejnaści žančyn sa slovami z sufiksam -ich-a, jakija časta možna sustreć u havorkach: kavalicha, staršynicha, Liavonicha; hetyja slovy abaznačajuć prynaliežnaść žančyny da jejnaha muža, jahonaj prafiesii ci imia.
Uryvak z paemy Adama Mickieviča “Pan Tadevuš” śviedčyć, što našyja prodki ŭ pieršaj palovie XIX stahoddzia viedali takoje slova jak “kaviarka“, jakoje abaznačaje žančynu, jakaja hatuje kavu ŭ kaviarni:
Niama takoj, jak naša, kavy ŭ inšym krai,
Bo ŭ Poĺščy, dzie žyvuć staryja abyčai,
Žančyna ŭ domie admyslovaja byvaje,
Kaviarkaj zvanaja. Jana i zdabyvaje
U horadzie abo ŭ vicińnikaŭ ziarniaty
I varyć tak, jak kaža vopyt joj bahaty,
Kab kava mokkaj pachla, jak burštyn irdziela,
Čarniela, jak vuhoĺ, i viazkasć miodu miela.
Viadoma, čym dlia kavy dobraja śmiatana,
Na vioscy jość jana. Kaviarka, ŭstaŭšy rana,
Pastavić čajniki, ŭ maločnuju stupaje
I liohka śviežy biely ćviet zbankoŭ zhartaje
U drobnieńki pryhožy posud filihranny –
Dlia kožnaj filižanki svoj viaršok śmiatanny.(Pieraklad Piatra Bitelia)
Na žaĺ, na siońnia slova “kaviarka” nie ŭžyvajecca ŭ bielaruskaj movie, alie ž maje mahčymaści adradžeńnia. Užyvajecca jano, napryklad, u susiedniaj ukrainskaj movie.
Taksama ŭvieś čas naturaĺnym čynam raźvivalisia feminityvy i ŭ rasijskaj movie, dlia jakoj, jak i dlia inšych slavianskich moŭ, hety praces jość naturaĺnym. Zhadvajem rasijskuju movu nia prosta tak, alie tamu što skaračeńnie ŭžyvańnia ci admova ad žanočych form u bielaruskaj movie adbyvajecca mienavita praz naŭprostavy uplyŭ rasijskaj movy, a taksama praz uskosny ŭplyŭ kuĺturnaha asiaroddzia.
Jaskravym prykladam užyvańnia feminityva “palkoŭnica” na terytoryi Bielarusi josć mohilkavaja plita na katalickich mohilkach u Bieraści, pastaŭlienaja na mahilie Maryi Michajlaŭny Korsun, pamierlaj u 1856 hodzie. Navat u siońniašni čas taki feminityŭ niepapuliarny.
Palkoŭnica na Bieraściejskich mohilkach.
Žanočyja formy ŭ bielaruskaj movie praciahvali naturaĺnym čynam raźvivacca da ŭstaliavańnia savieckaj ulady, adnak z prychodam baĺšavikoŭ normy zrušylisia ŭ inšym kirunku, kali stala pryniata źviartacca da čalavieka “tavaryš“, nie zvažajučy na palavuju prynaliežnaść. Takaja norma byla zamacavanaja ŭ rasijskaj movie, i pastupova, pieravažna pa zakančeńni nacyjanaĺnaha adradžeńnia 1920-ch hadoŭ i z pačatkam represij, byla pryciahnutaja i ŭ bielaruskuju.
Kamičnaść situacyi zvarotu da žančyny ŭ mužčynskaj formie byla zhadanaja Michailam Bulhakavym u jahonaj znakamitaj apovieści “Sabačaje serca” (1925), kali da prafiesara Preabraženskaha prychodzić deliehacyja domaŭpraŭlieńnia z metaj pamienšyć žyĺliovuju plošču.
Spačatku jon apisvaje samu deliehacyju:
Zaraz da mianie pryjšlo čaćviora, z ich adna žančyna, pieraapranutaja ŭ mužčynu, i dvoje z revaĺvierami, i teraryzujuć mianie ŭ kvatery z metaj adabrać jaje…
A paślia ŭ jaho zdarajecca dyjaloh z tavaryšam-zahadčykam addziela, jakaja i jość “pieraapranutaj u mužčynu»”:
– Ja razumieju vašu ironiju, prafiesar, my zaraz pojdziem… Toĺki ja jak zahadčyk kuĺtaddziela doma…
(Pieraklad Aliesia Žuka).
— Za-had-čyca, – papraviŭ jaje Pilip Pilipavič.
U bielaruskaj movie za baĺšavikami feminityvy pačali prybiracca nie adrazu, u karotki pieryjad bielarusizacyi 1920-ch hadoŭ jany praciahvali vykarystoŭvacca, u tym liku slova “tavaryška“.
Mnoha žanočych form zafiksavana ŭ sloŭniku Bajkova i Niekraševiča, paźniej represavanym razam z jaho aŭtarami. Možna zhadać apaviadańnie Źmitraka Biaduli z nazvaj “Deliehatka” (1928). Uvodzilisia novyja slovy, adpaviednyja eposie: pijanierka, kamsamolka, kamunistka. Adnak pačalisia 1930-ja hady, adbylasia palityčnaja moŭnaja reforma, i da bielaruskaj movy pryjšla taja ž situacyja, što byla apisanaja ŭ Bulhakava.
Viadoma ž, praz toje što žanočyja formy dlia bielaruskaj movy calkam naturaĺnyja z samaha pačatku jejnaha isnavańnia, jany ŭsio adno čaściakom užyvalisia za savieckim časam. Napryklad, šanavannie “partyzanaŭ i partyzanak” u savieckim ahitacyjnym vydańni vajennych časoŭ “Razdavim fašysckuju hadzinu”.
Praca pa raźvićci feminityvaŭ paślia Druhoj suśvietnaj vajny praciahnulasia ŭ emihracyi. Tak, Nataĺlia Arsieńnieva, aŭtarka znakamitaha himna “Mahutny Boža”, liubila vykarystoŭvać navat davoli dziŭnyja formy, kštaltu “vykanaŭčynia” ci “aŭtarynia“. Alie chiba najboĺš hruntoŭny ŭklad zrabiŭ movaznaviec Jan Stankievič , jaki mocna paŭplyvaŭ na źmieny “kliasyčnaha pravapisu”, i jość aŭtaram “Vialikalitoŭska-rasijskaha sloŭnika”, vydadzienaha ŭžo pa jahonaj śmierci ŭ 1990 hodzie. U hetym sloŭniku Stankievič zafiksavaŭ takija slovy, jak: abarońnica, abranka, apiakunka, adradženka, abirańnica, advakatka, anatomka, aptakaryca (aptekarka) i h.d. Darečy, mienavita Jan Stankievič prybraŭ z bielaruskaj lacinki litaru W.
Aficyjnaje bielaruskaje movaznaŭstva časoŭ niezaliežnaści praciahvaje abapiracca na saviecka-rasijskuju tradycyju, pavodlie jakoj utvareńnie novych feminityvaŭ niepažadanaje, a ŭžyvańnie moža ličycca źnievažaĺnym. Navukovyja vydańni časta paźbiahajuć navat zamacavanych u sloŭnikach žanočych form.
Alie ŭsio ž mnohija žanočyja formy nazoŭnikaŭ fiksujucca ŭ narmatyŭnych sloŭnikach. Tak, u Tlumačaĺnym sloŭniku bielaruskaj movy i apošnim Bielaruska-ruskim sloŭniku NAN jość takija slovy, jak: redaktarka, deliehatka, dziajačka, apaviadaĺnica, iliuzijanistka, prysiažnaja, akušerka, zahadčyca. Pry hetym mnohija zvyčajnyja slovy fiksujucca, alie padajucca z paznakaj “razmoŭnaje”: kandydatka, jurystka, prafiesarka. Aficyjnyja sloŭniki nie fiksujuć, napryklad, takoje slova jak “aŭtarka“, choć jano bylo zafiksavanaje jašče ŭ sloŭniku Bajkova i Niekraševiča 1928 hoda. Niama slova “advakatka, jakoje vyhliadaje calkam naturaĺnym. A slovy “paetka” i “aktorka” (apošniaje bylo jašče ŭ starabielaruskaj) z bielaruskimi sufiksami, paznačajucca razmoŭnymi, suprać sloŭ “paetesa” i “aktrysa” z čužymi francuzskimi sufiksami. Nie vidać taksama lohiki, pavodlie jakoj dadajecca paznaka “razmoŭnaje” da sloŭ.
Padvodziačy vyniki, možna skazać što feminityvy jość calkam naturaĺnymi dlia bielaruskaj movy, a nazyvańnie žančyn pavodlie mužčynskich nazvaŭ u našaj movie vyhliadaje dziŭna i abumoŭliena ŭplyvam savieckaj i rasijskaj tradycyi.
Varta ŭžyvać užo isnujučyja i zamacavanyja žanočyja formy sloŭ, a novyja ŭtvarać pavodlie bielaruskaj tradycyi z sufiksami -ka-a i -ic-a, paźbiahajučy rasijskich uplyvaŭ z čužymi sufiksami -šča-ja, i francuzskimi -ys-a dy –es-a.
Kab pryvieści movu da ladu, pryjdziecca pazbavicca rasijskich kuĺturnych uplyvaŭ, jakija robiać calkam zvyčajnyja bielaruskija slovy kltaltu “histaryca” ci “fizica” źnievažaĺnymi. Choć, padavalasia b, čym jany adroźnivajucca ad bielaruskich “caryca” ci spradviečnaha “karalica“? U bielaruskaj movie navat ad slova “boh” pavodlie toj ža madeli ŭtvorana slova “bahavica“!
Aŭtar(-ka) nie paznačany ŭ metach biaspieki praz toje, što bielaruskaje hramadstva znachodzicca pad represijami!
Leave a Reply