Jak mianialisia litary ŭ bielaruskaj lacincy

U XVI st., kali pačynajuć sustrakacca teksty starabielaruskaj movaj, zapisanyja lacinskimi litarami, nabor hetych litar calkam adpaviadaŭ poĺskim. Heta bylo źviazana z tym, što ŭ hety čas bielaruskaja dziaržava Vialikaje Kniastva Litoŭskaje (VKL) byla abjadnana unijaj z Poĺščaj u federatyŭnuju dziaržavu Reč Paspalituju, i poĺskaja mova ŭžo ŭžyvalasia ŭ spravavodstvie VKL. Z časam užyvańnie starabielaruskaj movy lacinskimi litarami pašyralasia, adnak u kancy isnavańnia Rečy Paspalitaj poĺskaja mova amaĺ calkam zamianila starabielaruskuju. Pačytać boĺš padrabiazna pra historyju lacinki možna ŭ papiarednim tekście, a ŭ hetym budzie raskazana boĺš pra raźvićcio alfavita.

U XIX st. pačalosia zaradžeńnie sučasnaj litaraturnaj bielaruskaj movy na asnovie žyvoha narodnaha maŭlieńnia, zapisanyja tahačasnyja tvory byli pieravažna lacinkaj. Tak, lacinkaj svaje tvory pisali Jan Čačot, Vincent Dunin-Marcinkievič, Paŭlik Bahrym, Kastuś Kalinoŭski, Francišak Bahuševič. Nabor litar u hetych tvorach usio tak ža adpaviadaŭ poĺskim, za vykliučeńniem novaj litary ŭ. A roźnica z starabielaruskaj movaj byla ŭ tym, što zapis adbyvaŭsia pavodlie fanetyčnaha pryncypu, u toj čas jak starabielaruskaja mova nie pieradavala charakternych rysaŭ bielaruskaja maŭlieńnia.

Mienavita lacinkaj źjavilasia znakamitaja bielaruskaja litara ŭ (u nieskladovaje), jakaja ŭ naš čas u Bielarusi navat ušanavanaja asobnym pomnnikam (u Polacku). Tak, u vieršavanaj brašury Jana Čačota “Da miłyсh mużyczkoú” (1825–1846?) vykarystoŭvalasia litara u z ryskaj ú. U Vincenta Dunina-Marcinkieviča dlia abaznačeńnia ŭ vykarystoŭvalasia u kursivam, suproć zvyčajnaha u (jon havaryu). Ulasna litaru Ŭŭ, jakuju my viedajem siońnia, jašče ŭ 1845 hodzie ŭžyŭ dlia dyjalohaŭ bielaruskamoŭnych piersanažaŭ u svajoj knizie “Tajamničaje damino” (“Tajemnicze domino”) poĺskamoŭny piśmiennik z Mahilioŭščyny Habryeĺ Asoŭski (Gabriel Ossowski). Krychu paźniej, u 1853 hodzie, etnohraf i vydaviec Aliaksandr Rypinski ŭžyvaŭ ŭ u svajoj faĺkliornaj baladzie “Niaczyścik”, jakuju vydaŭ u Londanie. Kastuś Kalinoŭski u svajoj hazecie “Mużyckaja prauda” (1862–1863) nijak nie abaznačaŭ na piśmie ŭ nieskadovaje. Ahulam ža litara ŭ u XIX st. calkam zamacavalasia ŭ bielaruskaj lacincy. Alie byli časam aĺternatyŭnyja sproby abaznačeńnia adpaviednaha huku na piśmie. Tak, movaznaviec i litaraturaznaviec Branislaŭ Epimach-Šypila ŭ svajoj rukapisnaj pracy “Biełarusskaja chrestomatija” (1889) abaznačaŭ huk ŭ ([w]) litaraj w̆. Michal Fiedaroŭski ŭ svajoj etnahrafičnaj pracy “Lud białoruski” vykarystoŭvaŭ litaru u̯ (kazau̯; pierapau̯zła), a litaraj ŭ abaznačaŭ vieĺmi karotki huk [у], jaki vypadaje ŭ šparkaj movie (pakazŭwaj; padwiazŭwaje). U kirylicu ž litara ŭ (ў) pryjšla kalia 1870 hoda.

Istotnaja źmiena ŭ bielaruskaj lacincy adbylasia ŭ 1906 hodzie, kalii pieciarburhskaje bielaruskaje vydaviectva “Zahlianie sonce i ŭ naše vakonce” vydala knihu “Biełaruski lementar abo Pierszaja nawuka czytańnia”, u jakim vyklala novy bielaruski lacinski alfavit, uvioŭšy litary ž, č, š zamiest poĺskich ż, cz, sz.

Samo vydaviectva adrazu ž pierajšlo na novy alfavit, a ŭ im drukavalisia knihi Janki Kupaly, Jakuba Kolasa, Ciotki, Źmitraka Biaduli, Ciški Hartnaha i h.d. Z časam da jaho dalučylisia i inšyja bielaruskija vydaviectvy. Hazeta “Nasza Niwa”, jakaja vychodzila z 1906 hoda, śpiarša vykarystoŭvala toĺki litaru ž, u astatnim abapirajučysia na poĺski alfavit, što bylo patrebna dzielia mahčymaśi i čytańnia malahramatnymi ludźmi, krychu znajomymi z poĺskaj hramataj. U 1909 hodzie, užo navučyŭšy čytača bialaruskaj movie, hazeta pačala pastupova ŭvodzić litary š i č, a ŭ 1910 hodzie hazeta kančatkova pierajšla na novy alfavit, staŭšy hazetaj “Naša Niwa”, alie ŭ šapcy vydańnia ŭsio jašče zachoŭvalasia tlumačeńnie, jak čytać adpaviednyja litary.

U 1918 hodzie movaznaviec Branislaŭ Taraškievič lacinkaj i kirylicaj u Viĺni vydaŭ svaju fundamentaĺnuju pracu “Bielaruskaja hramatyka dla škoł”, hetaja hramatyka stala ahuĺnapryniataj pieršaj hramatykaj bielaruskaj movy. Taraškievič u svajoj hramatycy vydaŭ nastupnuju abecedu: a, b, c, ć, č, d, e, f, g, h, i, j, k, l, ł, m, n, ń, o, p, r, s, ś, š, t, u, ŭ, w, y, z, ź, ž. Litara g vykarystoŭvajecca dlia abaznačeńnia vybuchnoha huku g (ґ), jaki sustrakajecca ŭ asobnych bielaruskich slovach (ganak, mazgi, guzik, rozgi i h.d.).

Šyrokaje ŭžyvańnie bielaruskaha druku lacinkaj paślia 1921 hoda praciahnulasia ŭ Zachodniaj Bielarusi, jakaja apynulasia ŭ skladzie Poĺščy. U 1930-ch hadach pačalosia admaŭlieńnie ad litary w praź jejnuju poĺskaść, jaje zamianila v. Z toj ža samaj pryčyny, alie značna raniej, litoŭskaja mova pazbavilasia litary w. Alie poŭnaha admaŭlieńnia ad litary w u 1930-ja nie adbylosia, jaho praciahnuli vykarystoŭvać palanafiĺskija vydańni i vydańni katalickaha kirunku. Kančatkovaja admova ad litary w adbylasia pa vydańni knihi “Biełaruski pravapis” Antona Liosika (Miensk, 1943).

Pavajennaja emihracyja ŭžo nie karystalasia litaraj w. Praz pracy movaznaŭcy Jana Stankieviča ŭ paśliavajenny čas adbylisia źmieny ŭ napisańni jotavych halosnych, nabliziŭšysia da fanetyčnaha napisańnia. Tak, pačali pisać “da jich” (dahetuĺ “da ich”), “ručajina” (ručaina), “salaŭji” (salaŭi), Ukrajina (Ukraina) i h.d. Adbylisa taksama i inšyja ahuĺnyja dlia “klasičnaha” pravapisu źmieny ŭ hramatycy, jakija nie zakranuli alfavit.

U 2000-ja hady pačalisia dyskusii nakont ł, apošniaj spadčyny poĺskaj movy ŭ bielaruskaj lacincy. Vysoŭvalisia roznyja varyjanty, adnak siarod hramadskaści pieramoh varyjant, jaki dahetuĺ u 2007 hodzie byŭ zamacavany ŭ aficyjnaj Instrukcyi pa tranślitaracyi hieahrafičnych nazvaŭ Respubliki Bielaruś. Zhodna z Instrukcyjaj, dlia abaznačeńnia ćviordaj litary vykarystoŭvajecca l, dlia l źmiakkim znakam uviedziena novaja litara ĺ. Jotavyja halosnyja ciapier pieradajucca tak ža sistemna, jak i ŭ spalučeńni ź inšymi zyčnymi (liod, nieba, pieśnia — suproć raniejšych lod, nieba, pieśnia). Praciŭniki admovy ad ł kažuć, što prychiĺniki novaj lacinki pišuć tranślitaracyjaj, alie heta nia tak, tamu što tranślitaracyja nie pieradaje asymiliacyjnuju miakkaść u slovach i ŭvohulie pryznačana toĺki dlia taponimaŭ. Hety tekst taksama napisany novaj lacinkaj.

Aŭtar(-ka) nie paznačany ŭ metach biaspieki praz toje, što bielaruskaje hramadstva znachodzicca pad represijami!