Kali byŭ zasnavany horad Miensk – dakladna nie viadoma. Upieršyniu horad z takoj nazvaj uzhadvajecca ŭ “Apovieści minulych hadoŭ” i datujecca 1067 hodam, kali vojski kniazioŭ Jaraslavičaŭ (kijeŭskaha – Iziaslava, pierajaslaŭskaha – Śviataslava i čarnihaŭskaha – Usievalada) spalili horad u časie vajny z Usiaslavam Polackim.
Dakladnaje miesca ŭźniknieńnia horada ŭ naš čas jość pradmietam histaryčnych sprečak. Najboĺš papuliarnaj viersijaj na siońnia jość toje, što Miensk byŭ zasnavany kalia raki Mienki lia ciapierašniaj vioski Haradzišča pad Mienskam, ad čaho i zajmieŭ takuju nazvu, a paźniej, kalia 1085 hoda byŭ pieraniesieny na ciapierašniaje miesca, pry ŭpadzieńni Niamihi ŭ Śvislač.
Inšyja ž daśliedčyki ličać, što horad na Miency i Miensk na Niamizie – heta roznyja harady, i nijakaha pieranosu nie adbyvalasia. Pavodlie druhoj teoryi, horad byŭ zbudavany napiaredadni padziej 1067 hoda dzielia abarony miežaŭ Polackaha kniastva. U 1085 hodzie Miensk jašče raz byŭ spalieny, hetym razam Uladzimieram Manamacham, alie iznoŭ adrodžany.
Michaś Filipovič – Bitva na Niamizie (1922)
Kalia pačatku XII stahoddzia Miensk stanovicca stalicaj udzieĺnaha Mienskaha kniastva, pieršym kniaziem jakoha staŭ Hlieb Usiaslavič, alie u 1119 hodzie jon byŭ zachoplieny kijeŭskim kniaziem Uladzimieram Manamacham, u vyniku čaho dalučany da jaho ŭladańniaŭ.
U 1146 hodzie horad pierajšoŭ da naščadkaŭ Hlieba – Hliebavičaŭ, i z siaredziny XII stahoddzia staŭ stalicaj niezaliežnaha kniastva, vioŭ baraćbu z Polackim kniastvam, u vyniku čaho Hliebavičy nieadnojčy stanavilisia kiraŭnikami Polaččyny.
Pośpiechi ŭ palityčnym poli i dobraje hieahrafičnaje razmiaščennie paspryjali ekanamičnamu rostu Miensku i jaho pieraŭtvareńniu ŭ ramiesna-handliovy centr. U toj čas asnoŭnyja zbudavańni horada mieścilisia na Zamčyščy i vakol jaho.
Pra rańnija adnosiny i šliach uvachodžańnia Mienska sklad Vialikaha Kniastva Litoŭskaha dakladna nie viadoma. U XIII stahoddzi ŭzmacnilisia suviazi Mienskaha kniastva z Navahradskaj ziamlioj, a paźniej – z Viĺniaj i Trokami.
U 1326 hodzie mienski kniaź Vasiĺ jeździŭ u Noŭharad jak adzin z pasloŭ vialikaha kniazia litoŭskaha Hiedzimina.
U 1390 hodzie vialiki kniaź Jahajla zasnavaŭ na mienskaj Trajeckaj Hary pieršy kaściol. Rajon Trajeckaj Hary – ciapier skvier Trajeckaja Hara, vakol Opiernaha teatra, takim čynam staŭ haloŭnaj častkaj taho, što ŭ daliejšym budzie nazyvacca Starym Horadam.
Tut byŭ zbudavany Farny kaściol, pravaslaŭnaja carkva Śviatoj Trojcy (adtuĺ Trajeckaje pradmieście i Trajeckaja vulica), Uźniasienskaja carkva, tut mieścilisia asnoŭnyja ramieśnickija cechi i ŭlasna Trajecki rynak, jaki vykonvaŭ svaju funkcyju doŭhi čas, da pačatku budavańnia Opiernaha teatra (1933).
Farmavańnie histaryčnaha centra
U druhoj palovie XV stahoddzia Miensk staŭ centram pavieta ŭ skladzie Vilienskaha vajavodstva, a 14 sakavika 1499 hoda vialiki kniaź Aliaksandar Jahielončyk nadaŭ Miensku mahdeburhskaje prava.
U 1505 hodzie horad byŭ zachoplieny i spalieny krymskimi tatarami, u vyniku čaho acalieŭ toĺki zamak. A ŭ 1547 hodzie vialiki pažar źniščyŭ Mienski zamak i amaĺ uvieś horad, što značna paŭplyvala na jaho daliejšuju zabudovu, bo horad byŭ calkam pieraplanavany, a centr pieraniesieny na Novaje, abo Vysokaje Miesta (Vierchni Horad).
U 1582 hodzie ŭ Miensku byla zbudavanaja muravanaja ratuša, dzie praz niekatory čas byŭ ustaliavany pieršy haradski hadzińnik. U kancy 1588–1755 hadach u Miensku pa čarzie z Navahradkam prachodzili siesii Trybunala Vialikaha Kniastva Litoŭskaha, što pakazvaje palityčnuju značnaść horada ŭ toj čas.
Pasiadžeńni Trybunala prachodzili na zamčyščy, u budynku, jaki ŭ 1920 hodzie zamaliavaŭ Jazep Drazdovič.
Budynak, dzie prachodzili pasiadžeńni Trybunala. Maliunak Jazepa Drazdoviča (1920)
U XVII stahoddzi ŭ Miensku zjaŭliajucca budynki, jakija stanuć architekturnymi daminantami horada. Tady na ŭskrajku Vierchniaha Horada byŭ zbudavany kaściol Śviatoha Tamaša Akvinskaha, zachavany da siońniašnich dzion Sabor Śviatych Piatra i Paŭla na Niamizie, asiarodak pravaslaŭnaha supracivu Unii.
Tady ž u Vierchnim Horadzie byli zbudavanyja kuĺtavyja budynki, jakija siońnia vyznačajuć siluet horada: Kaściol Źviestavańnia Najśviaciejšaj Dzievy Maryi (ciapier pravaslaŭny Sviataduchaŭ), kaściol Śviatoha Jazepa (ciapier budynak archiva litaratury i mastactva), carkva Śviatoha Ducha (ciapier kancertnaja zala filarmonii).
U toj ža čas horad zaznaŭ piacihadovuju maskoŭskuju akupacyju ŭ siaredzinie stahoddzia i vialiki pažar 1697 hoda. U časie Paŭnočnaj vajny (1700–1721) cieraz horad niekaĺki razoŭ prachodzili šviedskija i maskoŭskija vojski, u 1708 hodzie byla smiarotnaja epidemija, što doŭhi čas uplyvala na raźvićcio horada.
U toj ža čas u pačatku XVIII stahoddzia byŭ zbudavany komplieks kaliehiuma jeziuitaŭ u Vierchnim Horadzie, ad jakoha da našaha času zachavaŭsia budynak jezuickaj školy (Dom Hubiernatara, aĺbo Bielaruski dom za časami BNR, mienavita na jaho balkonie byŭ vyviešany biela-čyrvona-biely sciah na viadomym fota), a taksama vieličny kaściol.
Vieža z hadzińnikam peŭny čas usprymalasia simvalam horada, pieražyla Druhuju suśvietnuju vajnu, alie ŭsio adno byla źniesiena savieckimi ŭladami.
Miensk u kancy XVIII st. Vierchni Horad. Na pieršaj vyjavie (źliveva naprava): carkva Śv. Ducha, kaściol Śv. Tamaša Akvinskaha, ratuša, jezuickaja škola (dom hubiernatara), kaściol Dzievy Maryi
Rasijskaja impieryja
U vyniku Druhoha padzielu Rečy Paspalitaj Miensk apynuŭsia ŭ skladzie Rasijskaj impieryi, staŭšy centram huberni, što ŭ daliejšym značna paŭplyvala na raźvićcio horada.
Da rasijskaj aneksii ŭsia terytoryja na poŭdzień i paŭdniovy zachad ad horada byla atočanaja haradskim valam, na paŭnočnym uschodzie horad byŭ abaronieny rakoj. Val na ŭschodzie pačynaŭsia ad Juravaj hary (hara ciapier razrezana praspiektam Niezaliežnasci, z adnaho boku na joj mieścicca Palac prafsajuzaŭ, a na druhim Dom aficeraŭ), išoŭ na zachad da Ihumienskaj bramy (zakančeńnie Franciškanskaj, ciapier Lieninskaj vulicy), bylo dźvie Kojdanaŭskija bramy pa zakančeńni Niamihskaj i Kojdanaŭskaj vulic, Juraŭskaja brama pa zakančeńni Juraŭskaj vulicy i pačatku Rakaŭskaha traktu.
Rekanstrukcyja plana Miensku XVIII st. Na karcie bačny haradski val i bramy. Poŭnaja viersija
Rasijskija ŭlady ŭ asobie hubiernatara Zachara Karniejeva i haloŭnaha architektara Fiodara Kramiera pačali pieraŭtvareńnie horada.
U 1797 hodzie pavodlie prajekta byla niaznačna pierabudavana haradskaja ratuša, na Trajeckaj hary zbudavany muravany manastyr bazyĺjanak (pazniej byŭ baĺnicaj, u naš čas hateĺ), u Vierchnim Horadzie pabudavanaja častka Haścinaha dvara (taksama zachavaŭsia).
Alie samaje značnaj pierabudovaj stala raskopvańnie haradskich valoŭ, i prabivańnie pramaliniejnych mahistraĺnych vulic, što abumovila pastupovaje pieraŭtvareńnie horada z siaredniaviečnaha miesta z vuzkimi zakručastymi vulicami ŭ reniesansny horad z pramaliniejnaj planiroŭkaj i šyrokimi vulicami.
Na miescy paŭdniova-ŭschodniaj častki vala ŭźnikla vulica Zacharjeŭskaja (nazvana ŭ honar Zachara Karniejeva, pieršaha hubiernatara), jakaja pastupova stanovicca haloŭnaj vulicaj horada i centram Novaha Miesta.
Heta čas źjaŭliennia novaha rajona horada, alie centram zastajecca Vierchni Horad z haloŭnymi administracyjnymi budynkami i architekturnymi daminantami. Stary Horad vakol Zamčyšča, Nizkaha rynku, Niamihi sa staroj i pieravažna draŭlianaj zabudovaj užo mieniej pryciahvaje ŭvahu, a vakol Novaha Miesta i Navamieskaj ploščy (ciapierašniaja Kastryčnickaja i Aliaksandraŭski skvier) z Zacharjeŭskaj vulicaj pačynajuć budavacca boĺš bahatyja damy, praŭda, ciapier sa značnym uplyvam ahuĺnarasijskaj architektury.
Pry ŭdzielie Zachara Karniejeva ŭ 1805 hodzie byŭ adkryty pieršy park u horadzie – Hubiernatarski sad (ciapier park Horkaha), a ŭ 1836 na Novym Rynku adkryty Aliaksandraŭski skvier.
Zacharjeŭskaja vulica ŭ pačatku XX st.
U 1835 hodzie ŭ horadzie zdarajecca vialiki pažar, jaki źniščaje amaĺ usiu centraĺnuju častku horada.
U 1857 hodzie na zahad Mikalaja I byŭ zrujnavany budynak ratušy, nibyta kab nie nahadvać žycharam pra zvyčai minulaha času.
Pa zadušeńni paŭstańnia 1863 hoda rasijskija ŭlady pieranazvali ŭsie centraĺnyja vulicy horada (Franciškanskaja – Hubiernatarskaja, Daminikanskaja – Pietrapaŭlaŭskaja, Valockaja – Chryščenskaja, Zboravaja – Turemnaja i h.d.), byli zrujnavanyja kaścioly ordenaŭ banifataŭ, karmielitaŭ, franciškanaŭ, adabranyja i častkova źniščanyja kaściol Śviatoha Jazepa i Kaściol Śviatoha Tamaša Akvinskaha, pierabudavanyja ŭ maskoŭskim styli carkva Śviatoha Ducha i Śviatych Piatra i Paŭla.
Vysoki Rynak. Sprava pierabudavanaja ŭ rasijskim styli cakrva Śviatoha Ducha, źlieva zzadu ad jaje častkova razabrany kaściol Śviatoha Jazepa.
U 1870-ja cieraz Miensk prajšli Maskoŭska-Bieraściejskaja i Libava-Romienskaja čyhunki, što paspryjala kančatkovamu vyznačeńniu Miensku jak centraĺnaha horada Bielarusi i paŭplyvala na jaho daliejšuju razbudovu.
U 1881 hodzie adbyŭsia jašče adzin mocny pažar, paślia čaho pačaŭsia budaŭničy bum muravanych budynkaŭ, alie heta paŭplyvala i na daliejšy ŭplyŭ rasijskaj architektury na horad, bylo, napryklad, zbudavana mnoha muravanych budynkaŭ u ekliektyčnym styli.
Mienavita ŭ hety čas za Zacharjeŭskaj zamacoŭvajecca status haloŭnaj vulicy horada z samymi darahimi i vysokimi budynkami. Mienavita na Zacharjeŭskaj, u domie Malina, budzie abvieščana niezaliežnaść Bielaruskaj Narodnaj Respubliki.
Na 1897 hod u Minsku bylo 7467 budynkaŭ, z ich 2110 muravanych, 140 vulic i zavulkaŭ, dziejničali 18 sakraĺnych budynkaŭ.
U 1892 hodzie ŭ Miensku źjaviŭsia pieršy hramadski transpart – konka, jakaja zlučala Bieraściejski i Vilienski vakzaly cieraz Zacharjeŭskuju vulicu z Vierchnim Horadam i Nizkim Rynkam, i daliej praz Aliaksandraŭskuju vulicu z Trajeckaj Haroj.
U 1895 hodzie adkryta eliektrastancyja (jaje budynak pieražyŭ usie vojny, alie źniesieny ŭžo ŭ niezaliežnaj Bielarusi dzielia pabudovy hatelia). Eliektryfikacyja, jak dahetuĺ i vadapravod, zakranuli najpierš boĺš bahatyja damy Novaha Miesta (Zacharjeŭskuju vulicu, Padhornuju).
Na pačatak XX stahoddzia Miensk byŭ užo davoli vialikim horadam z vialikaj koĺkasciu muravanych budynkaŭ i spalučeńniem siaredniaviečnaj i reniesansnaj architektury.
Bielaruskija nacyjanaĺnyja dziejačy pačali aktyŭna pisać pra historyju i zabudovu horada ŭ 1918–1920-ch hadach. Tak, Ramuaĺd Ziamkievič, adznačajučy što serca Miensku mieścicca na Zamčyščy, prapanoŭvaŭ zbudavać tam siadzibu dziaržaŭnych ustanoŭ Bielaruskaj Narodnaj Respubliki.
U pačatku 1920 hoda Jazep Drazdovič zamalioŭvaŭ najboĺš važnyja, na jaho dumku, častki Mienska. Jaho ŭvahu pryciahvali najpierš Zamčyšča i Vierchni Horad. Zachavalisia zdymki znanaha fatohrafa Ĺva Daškieviča, na jakich vyjaŭlieny Jazep Drazdovič na bierazie Niamihi i kalia Zamčyšča.
Jazep Drazdovič kalia ŭpadzieńnia Niamihi ŭ Śvislač, pravaruč Zamčyšča. Fota Ĺva Daškieviča (1920)
Mižvajenny peryjad
U 1920-ch hadach vyvučeńniem i zachavańniem histaryčnaj zabudovy Mienska zaniaŭsia Inbielkuĺt, jaki skladaŭsia z nacyjanaĺnych dziejačaŭ, jakija dahetuĺ pieravažna byli źviazanyja z BNR. Adnak zachavańnie “ciomnych siaredniaviečnych vulic” i zabudovy “hubiernskaha” horada nie ŭvachodzila ŭ idealohiju maskoŭskich kamunistaŭ, jakija kancentravalisia na pabudovie novaha hramadstva.
Tak, u pačatku 1920-ch na Zamčyščy pačalosia pavieličeńnie pavierchaŭ va ŭžo isnujučych budynkach, bo ŭ Miensku nie chapala žytla, čamu taksama paspryjali mocnyja pažary, jakija adbylisia praz padpal horada paliakami pry adstuplieńni. Kanstrukcyi nie zaŭsiody vytrymlivali nahruzki dadatkovych pavierchaŭ.
Miensk na aerafotazdymku 1917 hoda.
Franciškanskaja na rahu z Zacharaŭskaj (ciapier Lienina i Niezaliežnasci) u bok Vysokaha Rynku, 1918 hod. Pravaruč źvierchu Kaściol Tamaša Akvinskaha z pažarnaj kalančoj źvierchu, bo byŭ adabrany ŭ viernikaŭ paślia padaŭlieńnia paŭstańnia.
U 1926–1927 hadach u kaliektar byla puščanaja raka Niamiha. Treba adznačyć, što ŭ toj čas za sferu kamunaĺnaj haspadarki i budaŭnictva adkazvala NKUS, tamu vysilki niadobranadziejnych siabroŭ Inbielkuĺta pa zachavańni pomnikaŭ redka mieli pospiech, a paślia pačatku represij i sfabrykavanaj Spravy vyzvalieńnia Bielarusi ŭ 1930-m hodzie zachavaĺniki nia mieli holasu.
Tamu ŭ 1930-ch baĺšaviki zanialisia źniščenniem horada. U 1929 hodzie dlia pašyreńnia samaj vuzkaj mienskaj vulicy – byloj Kaciaryninskaj, na joj bylo źniesiena mnoha budynkaŭ. U 1931 hodzie na Nizkim Rynku byli źniesieny handliovyja rady.
U 1936 hodzie dynamitam u Vierchnim Horadzie ŭzarvana Carkva Śviatoha Ducha (u naš čas adbudavana nanoŭ, ciapier tut kancertnaja zala).
Tady ž, u 1930-ja hady, centraĺnyja maskoŭskija ŭlady zanialisia skladańniem planaŭ haradoŭ respublik SSSR. Dlia skladańnia planaŭ zaprašali architektaraŭ i inšych specyjalistaŭ z Rasii.
Dlia Miensku plan byŭ skončany ŭ 1936 hodzie. U tym ža hodzie byŭ źniesieny kvartal na Nizkim Rynku (pamiž Zamčyščam i Vierchnim Horadam). Pavodlie planu, jaki pačaŭ realizoŭvacca ŭ 1940-m hodzie, musiŭ adbycca poŭny znos Staroha Horada (Niamiha, Nizki Rynak, zabudova vakol Zamčyšča), samo zamčyšča praduhliedžvalasia raskapać i razbić park kuĺtury adpačynku.
Usio heta budzie realizavana ŭ pasliavajenny čas pavodlie novaha hienplana, budzie pabudavana Parkavaja Mahistraĺ (praspiekt Pieramožcaŭ).
Roh histaryčnaj Zacharjeŭskaj i Franciškanskaj (tah. Savieckaj i Lieninskaj). Udaliečyni vidać Čyrvony kaściol (1930)
Vynik
Choć realizacyi plana pieraškodzila vajna, u paśliavajenny pieryjad amaĺ usio z jaho bylo realizavana. Choć budynki i paciarpieli ŭ Druhuju suśvietnuju vajnu, mnohaje možna bylo zachavać, alie zachavańnie nie ŭvachodzila ŭ plany budaŭnikoŭ sacyjalistyčnaha horada.
Amaĺ usio Novaje Miesta bylo źniesiena, zachavalisia ličanyja budynki, jakija ŭpisalisia ŭ architekturu savieckaha nieaklasicyzmu. Zachavany kaściol Tamaša Akvinskaha byŭ uzarvany vybuchoŭkaj, kab nie psavać vyhliad centraĺnaj ploščy z pomnikam Stalinu.
Zamčyšča bylo raskapanaje i vyviezienaje na śmietnicu, calkam źniesiena zabudova vakol jaje, calkam zniesiena zabudova Niamihi.
Častkova zniesiena zabudova ŭ Vierchnim horadzie, napryklad vieža jezuickaha kaliehiuma. Staraja tatarskaja miačeć zastavalasia celaj jašče da kanca budaŭnictva pačatku Parkavaj mahistrali, alie nie adpaviadala idealohii kamunizmu, tamu taksama byla źniesiena. Byli plany znosu i Vierchniaha Horada, alie pieraškodziŭ supraciŭ bielaruskaj intelihiencyi.
Na siońniašni dzień reštki histaryčnaha Mienska praciahvajuć ciarpieć ad uščyĺniennia i restaŭracyj-pierabudoŭ.
Zaciemka ŭ haziecie 1930-ch hadoŭ. Na vyjavie staražytnaja Koźma-Dziamjanaŭskaja vulica, častka Ciomnych Kram, spusk z Vierchniaha na Nizki Rynak. Zabudova źniesiena paślia vajny
Aŭtar(-ka) nie paznačany ŭ metach biaspieki praz toje, što bielaruskaje hramadstva znachodzicca pad represijami!
Leave a Reply