17 vieraśnia ŭ Bielarusi śviatkujecca “Dzień narodnaha adzinstva”. U hety dzień SSSR, ustupiŭšy ŭ Druhuju suśvietnuju vajnu jak chaŭruśnik Treciaha Rajchu, napaŭ na Poĺšču. U vyniku da BSSR byla dalučana Zachodniaja Bielaruś, alie biez Vilienščyny, a paślia vajny i biez Bielastoččyny.
Viadoma, ujavić siońniašniuju Bielaruś biaz Horadni, Bieraścia, Navahradka i Pinska vieĺmi ciažka, tamu data maje stanoŭčaje značeńnie, choć i z drennym adcieńniem. U hetym tekście raskažam, jakim bylo žyćcio ŭ Zachodniaj Bielarusi, i ci nasamreč takimi strašnymi byli zlačynstvy paliakaŭ, jak raskazvajuć siońnia prapahandysty.
Karykatura na Ryžski mir
Ahuĺnaja charaktarystyka
Pavodlie Ryžskaha mirnaha dahavora pamiž SSSR i Poĺščaj ad 1921 hoda, Zachodniaja Bielaruś z haradami Horadnia, Viĺnia, Bieraście, Baranavičy, Pinsk i h.d. apynulasia ŭ skladzie Poĺščy. Faktyčna, Miensk staŭ amaĺ pahraničnym horadam. U miežach Poĺščy jany zastavalisia da vierasnia 1939 hoda.
U mižvajennaj Poĺščy žylo kalia 2 miĺjonaŭ čalaviek bielaruskaj nacyjanaĺnaści. Jak i ŭ Bielaruskaj SSR, pieravažala sieĺskaje nasieĺnictva, a 90% žylo za košt ziemliarobstva. 7% byli najomnymi rabotnikami, jakija zajmali najmienš prybytkovyja miescy.
U stratehičnyja haliny, takija jak suviaź, transpart i dziaržaŭnaja služba bielarusaŭ staralisia nia brać, bajučysia dyviersijnych dziejańniaŭ z inchaha boku. Bielarusy skladali vialikuju hrupu sieĺskahaspadarčych rabočych u panskich majontkach, dzie časta pracavali celymi siemjami.
Siarod pamieščykaŭ bielarusy skladali niešmatlikuju koĺkasć, na terytoryi paŭnočna-ŭschodnich vajavodstvaŭ, jakija pryniata ličyć Zachodniaj Bielaruśsiu (Bielastockaje, Vilienskaje, Navahradskaje, Palieskaje) 84,4% majontkaŭ naliežali paliakam. Pamieščyki-bielarusy valodali 4,1% ziamli, jakaja naliežala hetaj sacyjaĺnaj hrupie.
Dostup da siaredniaj i vyšejšaj adukacyi byŭ uskladnieny praz nizkija finansavyja mahčymaści bielarusaŭ. Adoranaja bielaruskaja moladź z nacyjanaĺnych kolaŭ atrymlivala vyšejšuju adukacyju ŭ Čechaslavaččynie, urad jakoj vydatkoŭvaŭ peŭnyja sumy dlia bielarusaŭ.
Chranalohija
Jašče ŭ 1920–1921 hadach, u časie poĺska-savieckaj vajny, pad uplyvam poĺskich nacyjanalistyčnych kolaŭ byla zakryta baĺšynia bielaruskich navučaĺnych ustanoŭ, jakaja byla adkrytaja ŭ papiarednija hady dziakujučy strukturam BNR, a paślia Časovaha bielaruskaha nacyjanaĺnaha kamiteta.
Z śniežnia 1920 hoda pavodlie poĺskaha zakona pačalosia nadzialieńnie vajskoŭcaŭ ziamlioj, hetak zvanaje “asadnictva”, kali paliakam vydavalasia ziamlia na terytoryi Zachodniaj Bielarusi i Ŭkrainy, jany ŭ svaju čarhu zajmali pasady ŭ miascovaj administracyi.
Pavodlie zadumy poĺskich palitykaŭ, heta musila chutčej asymiliavać niapoĺskija ziemli i stabilizavać abstanoŭku na ŭschodnich hranicach.
Na pieršym etapie bielaruskija dziejačy, dahetuĺ abjadnanyja ŭ Najvyšejšaj Radzie BNR, zajmalisia systemnaj bielaruskaj pracaj u zakonnym rečyščy. Jany mierkavali, što poĺski parlamientaryzm i demakratyja daduć raźvivać bielaruskaje nacyjanaĺnaje žyćcio.
U śpis takich dziejačaŭ uvachodzili Branislaŭ Taraškievič, Anton Luckievič, Symon Rak-Michajloŭski, Liavon Dubiejkaŭski i h.d. Jany stvaryli Bielaruski nacyjanaĺny kamitet, jaki musiŭ adstojvać nacyjanaĺnyja intaresy ŭ poĺskaj dziaržavie.
Urad BNR Vaclava Lastoŭskaha ŭ svaju čarhu, razam z Bielaruskaj partyjaj sacyjalistaŭ-revaliucyjanieraŭ, pačaŭ arhanizoŭvać antypoĺski partyzanski ŭzbrojeny ruch, pry padtrymcy Litvy (jakaja nie pryznavala aneksiju Viĺni paliakami) i baĺšavikoŭ. Napady partyzan na palicejskija pastarunki, sklady, panskija majontki praciahvalisia z 1921 da 1923 hoda, a zloŭlienych partyzan zvyčajna čakala śmiarotnaje pakarańnie. 15 sakavika 1923 hoda Liha Nacyj pryznala ŭschodnija hranicy Poĺščy, u vyniku čaho ŭzbrojeny supraciŭ pastupova skončyŭsia.
Pry hetym praciahnulisia vystuplieńni i pratesty bielaruskaha nasieĺnictva. Kab źnizić napružanasć, 31 lipienia 1924 hoda byŭ pryniaty zakon, jaki dazvoliŭ isnavańnie dźviuchmoŭnych škol, adnak vykanaŭčyja akty da hetaha zakona rabili adkryćcio amaĺ niemahčymym. U 1925 hodzie isnavala toĺki 3 školy z bielaruskamoŭnym navučańniem, 19 dźviuchmoŭnych.
Tym časam bielaruskija koly, nastrojenyja da systemnaj pracy, udzieĺničali ŭ parlamienckich vybarach 1922 hoda, u vyniku čaho atrymali 11 miescaŭ u Sojmie i 3 – u Senacie Poĺščy. Pasly i sienatary ŭtvaryli abjadnańnie – Bielaruski pasoĺski klub, jaki musiŭ prasoŭvać bielaruskija nacyjanaĺnyja intaresy na dziaržaŭnym uzroŭni.
U studzieni 1923 hoda pasly Bielaruskaha pasoĺskaha kluba pradstavili prajekt kuĺturnaj aŭtanomii dlia bielarusaŭ. Jany prapanavali stvaryć krajovy sojm u Viĺni, dapuścić bielaruskuju movu ŭ školy i sudy, pravieści ziamieĺnuju reformu i pieradać ziamliu miascovym sialianam, spynić vajskovaje asadnictva, stvaryć vajskovyja farmavańni pa pryncypie terytaryjaĺnaj abarony, a nie vajskovych harnizonaŭ, jakija pravakavali svajoj prysutnaściu antydziaržaŭnyja vystuplieńni.
Prapanovy byli praihnaravanyja parlamienckaj baĺšynioj i ŭradami. U pryvatnych kantaktach z pradstaŭnikami ŭradaŭ pasly sprabavali dabicca sastupak u kuĺturnym planie, alie poĺskija palityki nie byli ŭ hetym zacikaŭlienyja.
Bielaruski pasoĺski kliub. Siadziać (źlieva naprava): u 1-m radzie — A. Aŭsianik, F. Jaremič, P. Valošyn; u 2-m radzie — V. Bahdanovič, M. Kachanovič, B. Taraškievič, A. Nazareŭski, A. Ulasaŭ; stajać: V. Rahulia, S. Jakaviuk, A. Stankievič, S. Rak-Michajloŭski, P. Miatla. Warszawa. 1923.
Adsutnasć sastupak adviarnula bielaruskich dziejačaŭ ad supracy z paliakami, uvosień 1923 hoda Rak-Michajloŭski, Vasiĺ Rahulia i Piatro Miatla stvaryli novuju pasoĺskuju frakcyju – Bielaruskich niezaliežnych sacyjalistaŭ, jakuju vykarystoŭvali dlia ahučvańnia biadotnaha stanovišča i biaspraŭja ŭ Zachodniaj Bielarusi.
Praz palityku bielarusizacyi ŭ BSSR bielaruskija dziejačy Zachodniaj Bielarusi kančatkova pierastajuć šukać parazumieńnia z paliakami, žadajučy poŭnaha abjadnannia z Savieckaj Bielarussiu.
Baĺšynia bylych dziejačaŭ BNR taksama pačynaje aryjentavacca na Miensk, Rada BNR likvidujecca i mnohija pierajazdžajuć u stalicu Bielarusi. Viadoma, jany nie mahli viedać, što nieŭzabavie apynucca ŭ žornach represij.
U 1925 hodzie dziejačy Zachodniaj Bielarusi zasnoŭvajuć Bielaruskuju sialianska-rabotnickuju hramadu (Taraškievič, Rak-Michajloŭski, Valošyn, Miatla). Na vystuplieńniach u Sojmie i presie Taraškievič kaža, što staŭka na atrymańnie aŭtanomii ad paliakaŭ akazalasia pamylkovaj, vystupaje za “niezaliežnasć Bielaj Rusi ŭ ciesnaj suviazi z narodami, jakija zdabyli novuju sacyjaĺnuju strukturu“.
U śniežni 1926 hoda Hramada miela boĺš za 100 tysiač siabroŭ u svaich šerahach. Hramada zajmalasia pieravažna liehaĺnymi mietadami dziejnaści – zasnoŭvala čytaĺni, biblijateki, adkryvala struktury Tavarystva bielaruskaj školy, sieĺskahaspadarčyja kaaperatyvy, pazykovyja kasy, amatarskija śpieŭnyja i teatraĺnyja hurtki, vydańni. Jana zajmalasia calkam zrazumielaj dziejnaściu dlia sialian, tamu miela šyrokuju padtrymku.
Bielarusy biahuć z inšych partyj u Bielaruskuju sialianska-rabotnickuju hramadu. Maliunak Jazepa Horyda, časopis “Malanka”, 1926 h.
Viadoma, peŭny ŭplyŭ i hrašovyja srodki Hramada atrymlivala ad Kamunistyčnaj partyi Zachodniaj Bielarusi (KPZB), jakaja kiravalasia naŭprost z Miensku i Maskvy. U svaju čarhu KPZB nie byla toj kuĺturnickaj arhanizacyjaj, jak Hramada, alie hrupoŭkaj, jakaja prymianiala terarystyčnyja metady.
Zvyčajnaj spravaj u KPZB byli zabojstvy pavodlie “suda” arhanizacyi, tak karalisia śmierciu zapraŭdnyja i ŭjaŭnyja zdradniki, danosčyki i śviedki na sudach, heta bylo vieĺmi raspaŭsiudžanaj praktykaj.
U toj ža čas u Poĺščy adbyŭsia travieński pieravarot 1926 hoda, jaki ŭ Zachodniaj Bielarusi adbiŭsia ŭ vyhliadzie niestabiĺnaj palityčnaj situacyi i masavych vystuplieńniaŭ sialian.
15 studzienia 1927 hoda kiraŭniki Hramady, niahliedziačy na deputackuju niedatykaĺnasć, byli aryštavanyja. 3 liutaha 1927 hoda vystuplieńnie ŭ Kosavie, arhanizavanaje Hramadoj i KPZB, zakončylasia rasstrelam demanstrantaŭ. 21 sakavika 1927 hoda BSRH aficyjna zabaroniena poĺskimi ŭladami. Boĺš za 4000 jaje kiraŭnikoŭ i aktyvistaŭ addadzieny pad sud.
Jak masavaja arhanizacyja zastalasia padpoĺnaja KPZB, jakaja, pavodlie dyrektyŭ z centru, imknulasia ŭvachodzić uva ŭsie bielaruskija arhanizacyi i abjadnańni, alie najaŭnasć kamunistaŭ u takich strukturach davala padstavy paliakam ich zakryvać, u vyniku čaho na 1938 hod bielaruskich arhanizacyj amaĺ nie zastalosia.
Sama ž KPZB u 1938 hodzie byla raspuščana centram, jaje siabry na terytoryi SSSR byli abvieščany poĺskimi špijonami i masava rasstralianyja, mnohija represavanyja ŭžo pa dalučeńni Zachodniaj Bielarusi da BSSR.
Zaklik nie kaliečyć bielaruskich dziaciej čužackaj školaj. Časopis “Malanka”, 1926 h. Maliunak aktuaĺny i siońnia.
U časie samaha mocnaha napružannia, u 1927 hodzie, urad Poĺščy zrabiŭ niekaĺki symbaličnych žestaŭ u bok bielarusaŭ. Tak, u tym hodzie bylo ŭviedziena abaviazkovaje navučańnie bielaruskaj movy ŭ poĺskich himnazijach na ziemliach, nasielienych bielarusami, nadadzieny publičnyja pravy himnazijam u Viĺni i Navahradku, dazvoliena adkryć 26 škol z bielaruskaj movaj navučańnia i 49 dźviuchmoŭnych.
Apieliacyjny sud skaraciŭ prysudy mnohim Hramadoŭcam. Na miascovych vybarach bielarusy zdabyli 20% miescaŭ u haradskich i hminnych radach. Adnak užo ŭ 1928 hodzie palityka zalahodžvańnia pajšla na spad, abiacanyja školy nie byli adkrytyja, alie zakryta bielaruskaja himnazija ŭ Radaškovičach.
Prymianialisia masavyja represii suprać zapraŭdnych kamunistaŭ, i tych kaho možna bylo imi nazvać. Faktyčna, usio bielaruskaje abviaščalasia kamunistyčnym, što davala padstavy dlia źniščennia.
Žart pra staŭlieńnie paliakaŭ da bielaruskaha ruchu. Časopis “Malanka”
U 1930-ch poĺskija ŭlady stanoŭča aceńvali naviny pra represii z SSSR, bo heta aznačala mienšuju prahu bielaruskaha ruchu da savieckaj ulady. Možna bylo biez ahliadki praciahvać palityku palanizacyi. Siabry KPZB i sialianie ž zvyčajna ŭsprymali naviny pra represii jak niapraŭdu i poĺskuju prapahandu.
Voś jak sytuacyja vyrašalasia na miescach. U 1933 hodzie navahradski vajavoda Stefan Świderski prapanavaŭ vyrašeńnie prabliemy bielaruskaha pytańnia na svajoj terytoryi. Jon prapanoŭvaŭ pastupovaje abmiežavańnie koĺkaści bielaruskich kuĺturnickich, aśvietnickich i haspadarčych instytucyj i niedapuščeńnie ŭtvareńnia novych.
Prajekt byŭ zaćvierdžany ministram unutranych spraŭ i adpraŭlieny na realizacyju starastam. U 1934 hodzie byla likvidavana bielaruskaja himnazija ŭ Navahradku (tut vykladaŭ Barys Kit), a ŭ niekaĺkich školach nie dazvolili vykladać bielaruskuju movu.
U 1936 hodzie byla zabaroniena dziejnaść Tavarystva bielaruskaj školy, a ŭ 1937 hodzie Bielaruskaha instytuta haspadarki i kuĺtury. Faktyčna, pierad Druhoj suśvietnaj vajnoj usia bielaruskaja dziejnaść byla zabaroniena, a bielaruskija arhanizacyi zakryty.
Vynik
Siońniašniaja prapahanda ŭ Bielarusi liubić raskazvać pra represii fašysckich paliakaŭ suprać bielarusaŭ, zdymajuć fiĺmy pra toje, jak “uničtožalsia jazyk, kuĺtura i viera”. Adnak jany abminajuć momant, što represii byli najpierš suprać bielaruskaha nacyjanaĺnaha ruchu, suprać ruchu, jaki vystupaŭ pad biela-čyrvona-bielymi ściahami i hierbam “Pahonia”.
Maksim Tank u toj čas pisaŭ “Hliadzicie ŭ budučyniu śmiela! / Nastaŭ doŭhačakany čas, / Pad ściaham biel-čyrvona-bielym / Čakaje pieramoha nas“.
Udzieĺniki chora Ryhora Šyrmy z udzielam Michasia Zabejdy-Sumickaha. Vilienski ŭniviersytet, 1931 h. Nacyjanaĺnyja bielaruskija symbali – atrybut liuboha bielaruskaha mierapryjemstva ŭ Zachodniaj Bielarusi.
Kali abapiracca na siońniašnija adhavorki niekatorych asob, to hramadzianie Poĺščy, jakija vykonvali zakanadaŭstva krainy, žyli ŭ spakojnaj i stabiĺnaj dziaržavie.
Razmaŭliać doma i na vulicy pa-bielarusku nichto nie zabaraniaŭ, boĺš za toje, vychodzila proćma haziet i časopisaŭ pa-bielarusku, choć niekatoryja časam aryštoŭvalisia praz cenzuru, možna bylo drukavać bielaruskija knihi i vykarystoŭvać bielaruskuju nacyjanaĺnuju symboliku.
Palitviazni, lidary i člieny Hramady, jakija apynulisia ŭ SSSR pa vyniku abmienu palitviaźniami, ci zjechali tudy pa zakančeńni terminu, paźniej byli rasstralianyja baĺšavikami ci zahinuli ŭ lahiery.
Toj ža lios napatkaŭ baĺšyniu siabroŭ KPZB, pašancavala tym, chto ŭ časie dalučeńnia da BSSR siadzieŭ u poĺskaj turmie, i na ich nieĺha bylo paviesić spravu pra špijonstva. Varta adznačyć, što ŭ poĺskaj Biarozie-Kartuzskaj za ŭvieś čas jaje isnavańnia pamierla 13 čalaviek, a poĺskija sudy pry niedastatkovaści dokazaŭ časta davali apraŭdaĺnyja prysudy, pracavali apeliacyi.
Tak, u bielaruskaha viaskovaha nasieĺnictva bylo biednaje stanovišča. Alie ci paliepšyla jaho prymusovaja kaliektyvizacyja, represii suprać kulakoŭ, “špijonaŭ” i “nacyjanalistaŭ”?
Natatka z savieckaj vilienskaj haziety (Vilienskaja praŭda) pra ŭdziel Antona Luckieviča i Siarhieja Busla ŭ schodzie intelihiencyi ŭ Viĺni, na jakim jany padtrymali dalučeńnie da BSSR (vierasień 1939). Nieŭzabavie jany buduć represavanyja, pobač zdymki z sudovaj spravy. Abodva zahinuli ŭ źniavolieńni.
Aŭtar(-ka) nie paznačany ŭ metach biaspieki praz toje, što bielaruskaje hramadstva znachodzicca pad represijami!
Leave a Reply