Na 2020 hod lacinskimi litarami karystalasia kalia 36% nasieĺnictva Ziamli (2,6 miĺjarda čalaviek), i praz bielaruskuju lacinku my nia stali vykliučeńniem. Lacinski alfavit dlia pieradačy lacinskaj movy ŭźnik u staražytnym Rymie ŭ VII st. da n. e. na asnovie etruskaha alfavita, jaki ŭ svaju čarhu pachodziŭ z hreckaha.
Na ziemli Bielarusi piśmiennaść pryjšla ŭ kiryličnym vyhliadzie, što adbylosia praz raspaŭsiudžvańnie chryścijanstva prykladna ŭ kancy X st. našaj ery. Heta byli relihijjnyja teksty na carkoŭnaslavianskaj movie i lietapisnyja pomniki staražytnaruskaj movy (nia blytać z rasijskaj), takija jak “Apovieść minulych hadoŭ” i “Slova pra pachod Iharaŭ”. Kirylica, jak i lacinka, pachodzić z hreckaj movy, bo hreckaja mova byla asnoŭnaj movaj uschodniaj častki kolišniaj Rymskaj imperyi (Bizantyi) z centram u Kanstancinopali, adkuĺ na nas raspaŭsiudžvalasia chyścijanstva. Mienavita na asnovie hreckaj movy prapaviedniki Kiryla i Miatod stvaryli piśmienstva dlia slavian (hlaholicu), na asnovie jakoj ich paśliadoŭniki paźniej stvaryli kirylicu. Takim čynam, vydzieliŭšysia ŭ asobnuju movu, što adbylosia kalia XIII st., starabielaruskaja mova praciahnula kiryličnuju tradycyju, pastupova źmianiajučy nabor litar pad svaje patreby.
U XVI st. na ziemliach Bielarusi ŭ Vialikim Kniastvie Litoŭskim raźvivajecca ruch Refarmacyi, u adkaz na što z boku katalickaj carkvy raspačynajecca kontrrefarmacyja z uzmacnieńniem uplyvu poĺskaj i lacinskaj moŭ. Mienavita ŭ hety čas pačynajuć źjaŭliacca pieršyja teksty starabielaruskaj movaj lacinskimi litarami. Baĺšynia tahačasnych prykladaŭ užyviańnia bielaruskaj movy lacinkaj – heta jurydyčnyja dakumenty. Alie nia toĺki jurydyčnyja teksty dali nam uzory tahačasnaj lacinki, adnym ź viadomych prykladaŭ užyvańnia lacinskaj hrafiki dlia starabielaruskaj movy jość Zvon z Moladava (vioska ŭ Janaŭskim rajonie na Bieraściejščynie), adlity ŭ 1583 hodzie (MARƵIN HOFMAN MNIE SLIWAL ROKV 1583).
U 2013 hodzie ŭ Horackim rajonie, na samym uschodzie Mahilioŭščyny, byŭ znojdzieny nadmahiĺny kamień XVIII st. z podpisam bielaruskaj lacinkaj. Z pašyreńniem palanizacyi starabielaruskaja mova lacinskaj hrafikaj pačala čaściej za ŭsio vykarystoŭvacca toĺki dzielia ŭkliŭčeńnia asobnych sloŭ u poĺskija teksty.
U XIX st. na Bielarusi pačalosia naradžeńnie sučasnaj litaraturnaj bielaruskaj movy, na žyvoj havorcy pačali pisać mastackija tvory. Najboĺš viadomyja ŭ naš čas tahačasnyja tvory byli napisanyja minavita lacinkaj. Tak, lacinkaj svaje tvory pisali Jan Čačot, Paŭliuk Bahrym, Vincent Dunin-Marcinkievič. Lacinkaj vydavaŭ revaliucyjnuju hazetu “Mužyckaja praŭda” nacyjanaĺny hieroj Kastuś Kalinoŭski. Mienavita lacinkaj napisaŭ viadomaje ŭsim bielarusam vykazvańnie Maciej Buračok (Francišak Bahuševič) – “Nie pakidajcie ž movy našaj bielaruskaj, kab nia ŭmiorli”. Takim čynam, možna adznačyć, što sučasnaja bielaruskaja mova pačalasia mienavita lacinkaj.
U XX st. praciahnulasia raźvićcio bielaruskaj lacinki. Tak, pieršaja liehaĺnaja masavaja bielaruskaja hazeta Naša Niva vychodzila dvuma alfavitami – kirylicaj i lacinkaj, heta bylo treba dzielia taho, kab pa-bielarusku mahli čytać malahramatnyja bielaruskija sialianie, jak kataliki, krychu znajomyja z poĺskaj hramataj, tak i pravaslaŭnyja, krychu znajomyja z rasijskaj hramataj. Bielaruski piaśniar Janka Kupala napisaŭ svoj samy pieršy bielaruskamoŭny vierš “Maja dolia” lacinkaj u 1904 hodzie. Liehiendarnaja bielaruskaja vydavieckaja supolka ŭ Sankt-Pieciarbuzie “Zahlianie sonca i ŭ naša akonca” značnuju častku knih drakavala lacinkaj. Tak, lacinkaj vychodzili niekatoryja pieršyja vydańni Janki Kupaly, Jakuba Kolasa, Źmitraka Biaduli, Ciški Hartnaha.
U Pieršuju suśvietnuju vajnu pryfrantavaja zona prajšla amaĺ pa centry Bielarusi. U zachodniaj častcy Bielarusi, ukliučna ź Viĺniaj, kiravala niamieckaja administracyja. Na padniamieckaj terytoryi bielaruskaja mova, naroŭni z poĺskaj, idyšam i litoŭskaj, zajmiela aficyjny status, alie vykliučna lacinkaj. Tut vialosia škoĺnaje navučańnie, vychodzila hazeta Homan (paźniej taksama i kirylicaj), vydavalisia dakumenty lacinkaj, u tym liku pašparty (bielaruskaja lacinka dubliavala niamiecki tekst).
Paślia Ryžskaha mirnaha dahavora 1921 hoda Bielaruś byla iznoŭ padzieliena na dźvie častki. U Bielaruskaj SSR bielaruskaja mova praciahnula isnavańnie toĺki kiryličnaj hrafikaj, adnak u Zachodniaj Bielarusi (akupavanaj Poĺščaj) lacinka praciahnula raźvićcio pobač z kirylicaj. Tak, u Viĺni častka bielaruskich hazet vychodzila lacinkaj, lacinkaj vychodzili knihi. Mahily mnohich bielaruskich dziejačaŭ u Viĺni padpisanyja lacinkaj. Taksama lacinkaj karystalasia bielaruskaja emihracyja ŭ Čechaslavaččynie. Za niamieckaj akupacyjaj Bielarusi ŭ časy Druhoj suśvietnaja vajny lacinka vkarystoŭvalasia aficyjna, vialosia navučańnie ŭ školach.
Paślia vajny lacinka praciahnula isnavańnie na emihracyi. Lacinkaj karystalisia bielaruskija emihranty ŭ ZŠA, u Rymie vychodziŭ katalicki časopis “Źnič”.
Cikavaść da lacinki ŭ Bielarusi ŭzrasla za časami viartańnia niezaliežnaści ŭ 1990-ja. Niekatoryja vydańnii pryśviačajuć lacincy asobnyja numary, muzyki azdabliajuć svaje aĺbomy i h.d. U 2007 hodzie Instrukcyja pa tranślitaracyi, stvoranaja na asnovie bielaruskaj lacinki, byla pryniataja dlia tranślitaracyi hieahrafičnych nazvaŭ Bielarusi, u 2013 hodzie jana byla zaćvierdžana ŭ AAN. Ciapier lacinkaj dubliujucca karty, navihacyjnyja šyĺdy i ŭkazaĺniki. U apošnija hady prarasiejski režym u Bielarusi raspačaŭ zmahańnie ź bielaruskaj lacinkaj i tranślitaracyjaj.
Aŭtar(-ka) nie paznačany ŭ metach biaspieki praz toje, što bielaruskaje hramadstva znachodzicca pad represijami!
Leave a Reply