1 studzienia 2024 hoda spoŭnilasia 105 hadoŭ z dnia abviaščeńnia Savieckaj Bielarusi. Savieckaja Sacyjalistyčnaja Respublika Bielarusi byla abvieščana 1 studzienia 1919 hoda ŭ Smaliensku, alie ŭžo 3 liutaha z usich jaje terytoryj byli pakinuty toĺki Mienskaja i Haradzienskaja hubierni, a 27 liutaha jana i ŭvohulie byla skasavana na karyść Litoŭska-Bielaruskaj SSR.
U hetym tekście raskažam pra dva abviaščeńni BSSR i pra bielaruskich dziejačaŭ, jakija damahlisia bielaruskaj dziaržaŭnaści, choć i ŭ baĺšavickaj formie.
Zmahary za savieckuju dziaržaŭnaść
Adrazu varta adznačyć, što lidarami i haloŭnymi ideolahami abviaščeńnia savieckaj bielaruskaj dziaržaŭnaści byli liudzi z tych ža kolaŭ, što i abviaščaĺniki niezaliežnaści Bielaruskaj Narodnaj Respubliki. U baĺšyni heta liudzi, sfarmavanyja ŭ asiarodku vakol haziety “Naša Niva”, a taksama siabry Bielaruskaj Sacyjalistyčnaj Hramady (BSH), zasnavanaj Ivanam i Antonam Luckievičami, Vaclavam Ivanoŭskim i h.d.
Staršynioj pieršaha ŭrada Savieckaj Bielarusi byŭ Źmicier Žylunovič, siabra BSH, jahonaja tvorčaść pad psieŭdanimam Ciška Hartny byla sfarmavana “Našaj Nivaj”, stalym aŭtaram jakoj jon byŭ. U pieršy ŭrad taksama ŭvachodzili Ŭsievalad Faĺski (dahetuĺ siabra Dziaržaŭnaha teatra BNR), publicyst i aŭtar “Našaj Nivy” Fabijan Šantyr, udzieĺnik pieršaha Usiebielaruskaha źjezda Aliaksandr Čarviakoŭ (Alieś Čarviak). Alie vierniemsia da chranalohii.
Amaĺ uvieś 1917 hod bielaruski ruch raźvivaŭsia pieravažna supoĺna (častkova pra hety pieryjad možna pračytać u našym raniejšym tekście pra abviaščeńnie Bielaruskaj Narodnaj Respubliki), i na Usiebielaruski źjezd u sniežni 1917 hoda nacyjanaĺnyja dziejačy pryjšli zboĺšaha supoĺnym rucham.
Alie na toj čas z Bielaruskaj Sacyjalistyčnaj Hramady vydzielilasia značna liaviejšaja plyń, jakaja chililasia da revaliucyi boĺš sacyjaĺnaj, niž nacyjanaĺnaj, i stavilasia prychiĺna da rasiejskich baĺšavikoŭ, bačačy ich chaŭruśnikami ahuĺnarasiejskaj revaliucyi.
Pradstaŭnikami lievaj plyni BSH byli Šantyr, Žylunovič, Faĺski, Jazep Dyla. Aliaksandr Čarviakoŭ pryjechaŭ na Usiebielaruski źjezd u Miensku ŭžo nia jak siabra BSH, alie jak siabra Bielaruskaj Sacyjal-Demakratyčnaj Rabočaj Partyi, jakaja ŭtvarylasia na asnovie addzialiennia BSH u horadzie Narva (na zachad ad Pietrahrada, ciapier Estonija).
Na čas praviadzieńnia Usiebielaruskaha zjezda ŭladu na častcy Bielarusi, jakaja nie byla zaniata niemcami, mieŭ baĺšavicki ŭrad pad nazvaj Ablasny vykanaŭčy kamitet Zachodniaj voblaści i frontu pad kiraŭnictvam armianina Aliaksandra Miasnikova (Miasnikiana). Kali bielaruski źjezd byŭ razahnany baĺšavikami, pratesty vykazali jak Pietrahradskaja arhanizacyja BSH pad kiraŭnictvam Žylunoviča, tak i Bielaruskaja sacyjal-demakratyčnaja rabočaja partyja, u vykanaŭčy kamitet jakoj uvachodziŭ Čarviakoŭ.
Na 3-m Usierasiejskim źjezdzie savietaŭ u studzieni 1918 hoda Žylunovič z Tamašam Hrybam (jašče adnym lievym pradstaŭnikom BSH, jaki ŭ daliejšym zajmaćmie pasady ŭva ŭradzie BNR) adkryta pratestavali suprać razhonu Usiebielaruskaha źjezda, u adkaz na što atrymlivali zajavy pra nieisnavańnie bielaruskich sacyjalistaŭ.
Jak adznačaŭ sam Žylunovič u haziecie “Voĺnaja Bielaruś”: “nacyjanaĺnaje pytannie jašče duža nizrazumielo dlia rasijskaj demakratyi”.
Źmicier Žylunović, adzin z lidaraŭ Bielnackama, staršynia pieršaha bielaruskaha ŭrada.
31 studzienia 1918 hoda bielaruskija kamunisty damahlisia stvareńnia Bielaruskaha nacyjanaĺnaha kamisaryjata (Bielnackam), jaki byŭ adnym z nacyjanaĺnych addzielaŭ Narodnaha kamisaryjata ŭ spravach nacyjanaĺnaściej pry ŭradzie baĺšavickaj Rasiei. Uva ŭmovach paŭstavańnia nacyjanaĺnych respublik na terytoryi kolišniaj Rasiejskaj impieryi, baĺšavikam bylo važna stvarać baĺšavickija aĺternatyvy.
Lidarami Bielnackama z ofisam u Pietrahradzie byli Aliaksandr Čarviakoŭ i Źmicier Žylunovič, zahadčykam biežanskaha addziela byŭ Klaŭdzij Duž-Dušeŭski (aŭtar biela-čyrvona-bielaha ściaha), sakratarom kuĺturna-aśvietnaha addziela staŭ Ihnat Dvaračanin i hd.
Haloŭnaj metaj Bielnackam bačyŭ stvareńnie savieckaj bielaruskaj dziaržaŭnaści, taksama jon musiŭ infarmavać baĺšavickija ŭlady pra patreby bielarusaŭ.
Paślia abviaščeńnia niezaliežnaści Bielaruskaj Narodnaj Respubliki 25 sakavika 1918 hoda pazicyi Bielnackama ŭzmacnilisia, bo rasiejskija baĺšaviki zrazumieli važnasć i ŭplyŭ bielaruskaha ruchu, Bielnackam staŭ vystupać bielaruskaj apazicyjaj Radzie BNR.
Taksama Bielnackam pravodziŭ bielaruskuju kuĺturnickuju rabotu siarod bielaruskich biežancaŭ i vajskoŭcaŭ u Rasiei. Byli stvorany kluby “Bielaruskaja chatka” ŭ Pietrahradzie i “Bielarus” u Maskvie, karotki čas ulietku 1918 hoda ŭ Maskvie isnavaŭ Bielaruski narodny ŭniviersitet.
Drukavanym orhanam byla bielaruskamoŭnaja hazieta “Dziannica” pad redakcyjaj Žylunoviča (z Jankam Niomanskim), u jakoj prapahandavalasia savieckaj bielaruskaja dziaržaŭnaść i pisalasia pra bielaruskaje kuĺturnickaje žyćcio. Taksama ŭ haziecie pisalasia pra žyćcio na akupavanaj Hiermanijaj častcy Bielarusi (“Zabranaj Bielarusi”, dzie dziejničali orhany Bielaruskaj Narodnaj Respubliki).
Choć u svaich tekstach “Dziannica” i zajmalasia krytykaj “buržuaznaj” Rady, alie pry hetym padrabiazna apisvala arhanizavanuju joj kuĺturnuju dziejnaść, a taksama biez kamientaryjaŭ publikavala pastanovy ŭrada BNR (Narodnaha sakrataryjata), pisala pra pierastanoŭki i pryznačeńni ŭrada.
Taksama viadoma, što Žylunovič sustrakaŭsia z dziejačam BNR Aliaksandram Ćvikievičam, jaki ŭ lipieni 1918 hoda ŭdzieĺničaŭ u adkryćci Bielaruskaha navukovaha tavarystva ŭ Maskvie, a taksama kantaktavaŭ z Aliesiem Burbisam, konsulam BNR u Maskvie.
U daliejšym Burbis stanie prychiĺnikam budavańnia savieckaj bielaruskaj dziaržaŭnaści. Paźniej “Dziannica” pačala krytykavać i baĺšavicki ŭrad Zachodniaj voblaści (Ablvykamzach), jaki mieŭ uladu na bielaruskich ziemliach, nie zaniatych niamieckimi vojskami (Smalienščyna, Viciebsk, uschodniaja Mahilioŭščyna). Ablvykamzach calkam admaŭliaŭ isnavańnie bielarusaŭ i pravodziŭ ahuĺnarasiejskuju palityku na paduladnych terytoryjach.
U pačatku vosieni 1918 hoda Bielnackam sprabuje naladzić stasunki z Ablvykamzacham, pradstaŭnik bielarusaŭ Jazep Lahun jezdziŭ na pieramovy z apošnimi ŭ Smaliensk. Bielarusy chacieli dabicca pierajmienavańnia kamunistyčnaj Zachodniaj voblaści, u jakuju ŭvachodzili bielaruskija ziemli pad uladaj Ablvykamzacha, u Bielaruskuju voblaść.
Na III-m źjezdzie savietaŭ byli adchilieny prapanovy Bielnackama ab pierajmienavańni ŭ Bielaruskuju voblaść i ŭtvareńni bielaruskaha ŭrada, voblaść byla pierajmienavana ŭ Zachodniuju kamunu.
Na listapad 1918 hoda Bielnackam i Ablvykamzach byli ŭ adkrytaj kanfrantacyi, Žylunovič krytykavaŭ rasijskich baĺšavikoŭ na staronkach “Dziannicy”, u adkaz na što palivaŭsia brudam u “Zviezdie”.
U listapadzie 1918 hoda ŭ Hiermanii vybuchnula revaliucyja, jaje vojski pačali adstupać z Bielarusi, a nieŭzabavie niemcy abviaścili ab kapituliacyi. Svabodnyja ad vojskaŭ terytoryi zajmala Čyrvonaja Armija. U toj ža čas baĺšavikam, jakija ŭsio jašče maryli pra suśvietnuju revaliucyju, treba bylo pakazvać prava narodaŭ na samavyznačeńnie, što faktyčna abaviazvala stvaryć nacyjanaĺnuju dziaržaŭnaść i na terytoryi Bielarusi, bo demakratyčnyja struktury BNR byli stvorany ŭ roznych krainach Eŭropy, i poŭnaje źniščeńnie bielaruskaj nacyjanaĺnaj dziaržaŭnaści bylo b dobra adliustravana eŭrapiejcam.
8 śniežnia ŭ Maskvie bylo abvieščana ab stvareńni Litoŭskaj SSR, u miežach jakoj pavinny byli apynucca i bielaruskija ziemli. Adnak nieŭzabavie ad hetaj idei adyšli, i kamisaryjat nacyjanaĺnych spraŭ pad staršynstvam Iosifa Stalina vyrašyŭ nieabchodnym stvaryć bielaruskuju dziaržaŭnaść.
Pieršaje abviaščeńnie
30–31 śniežnia 1918 hoda ŭ Smaliensku adbylasia VI Paŭnočna-Zachodniaja ablasnaja kanfierencyja RKP(b), aktyŭny ŭdziel u jakoj pryniali Bielnackamaŭcy i rasiejskija pradstaŭniki Ablvykamzacha.
Na kanfierencyi byla ŭtvorana Kamunistyčnaja partyja Bielarusi, a adnačasova bylo abvieščana ab stvareńni Savieckaj Sacyjalistyčnaj Respubliki Bielarusi. Ablvykamzachaŭcy, jakija dahetuĺ byli suprać bielaruskaj dziaržaŭnaści, calkam padparadkavalisia rašeńniu maskoŭskich baĺšavikoŭ ab nieabchodnaści stvareńnia Savieckaj Bielarusi.
Uva ŭrad savieckaj Bielarusi ŭvajšli 8 bielaruskich kamunistaŭ, i 11 rasiejskich, kolišnich praciŭnikaŭ dziaržaŭnaści. Staršynioj urada staŭ Źmicier Žylunovič, kamisar zamiežnych spraŭ – Usievalad Faĺski, narodnaj aśviety – Aliaksandr Čarviakoŭ, pracy – Jazep Dyla i hd.; pry hetym silavyja i boĺš kiroŭnyja dlia taho času viedamstvy byli za rasiejskimi baĺšavikami: unutranyja spravy – Siamion Ivanoŭ, vajskovyja spravy – Aliaksandr Miaśnikoŭ, finansaŭ – Isaak Renhlaĺd i hd.
Respublika pavinna byla achoplivać terytoryi Mienskaj, Haradzienskaj, Mahilioŭskaj, Viciebskaj i Smalienskaj huberniaŭ. 1 studzienia 1919 hoda byŭ apublikavany Manichvest ab utvareńni dziaržavy.
“Manichvest” ab abviaščeńni Savieckaj Bielarusi.
Miž inšym, navat na nazvu baĺšavickaha dziaržaŭnaha ŭtvareńnia paŭplyvala Bielaruskaja Narodnaja Respublika. Rasiejskamu slovu “soviet” adpaviadaje bielaruskaje “rada”. Tak i bylo napisana na pieršaj palasie žylunovickaj “Dziannicy” – “Bielaruskaja Radavaja Raspublika”.
Adnak paźniej ad slova “Rada” admovilisia, vidać praz toje, što dahetuĺ uvieś hod u baĺšavickich publikacyjach prosta slovam “Rada”, “radavaja” abaznačalisia Rada BNR i sama dziaržava.
Rada BNR zhadvajecca i ŭ “Manichveście”: “Pradaŭničnaja buržujnaja Bielaruskaja Rada z jaje tak nazyvanymi «narodnymi ministrami» obviaščajecca biazabaronnaj zakonami”, a “ŭsie zakony, pastanovy, rasparadki i prykazy Rady i jaje sluh, a tak sama niamieckich, poĺskich i ukrainskich akupacyjnych ulaścioŭ ličacca nia sapraŭdnymi”.
Choć siabry Rady byli abvieščany pa-za zakonam, mnohija zjechali, alie mnohija, jak siabry boĺš lievaj Bielaruskaj sacyjal-demakratyčnaj partyi (Jazep Liosik, Symon Rak-Michajloŭski, Vaclaŭ Ivanoŭski, Arkadź Smolič, Alieś Prušynski i inš.) zastalisia, zastaŭsia Ivan Sierada.
Smolič 13 studzienia 1919 hoda pisaŭ z Miensku Antonu Luckieviču: “Žyviom tut i nichto nas nie čapaje”. Sam ža Luckievič stanoŭča aceńvaŭ abviaščeńnie Savieckaj Bielarusi: “«Našie utro» nadrukavala pieršyja dva prykazy halavy savieckaha ŭradu Bielarusi Žylunoviča (№ 22). Ab Žylunoviča (Ciška Hartny), skoĺki jaho znaju, možna skazać, što jon pierš bielarus, a paślia baĺšavik, alie naahul čalaviek «málieńkij». Usio ž heta naša vialikaja pabieda”.
“Radavaja” Raspublika ŭ “Dziannicy”.
U toj ža čas raspačynajucca baĺšavickija sutyknieńni z paliakami. Praz źmienu hieapalityčnaj situacyi Maskvie boĺš nie patrebna paŭnavartasnaja bielaruskaja respublika, i ŭžo 16 studzienia z skladu respubliki, biez zhody ŭradu Savieckaj Bielarusi, byli vykliučany Viciebskaja, Mahilioŭskaja i Smalienskaja hubierni. Jašče dahetuĺ praca ŭrada Savieckaj Bielarusi byla paralizavana niežadańniem kolišnich Abvykamzachaŭcaŭ supracoŭničać z bielaruskimi kamunistami, a Žylunoviča ŭvohulie faktyčna adchilili ad kiravańnia.
Užo 27 liutaha 1919 hoda, usiaho praz dva miesiacy isnavańnia, Savieckaja Bielaruś byla skasavana, a jejnyja terytoryi Mienskaj i Hrodzienskaj hubierniaŭ byli ŭkliučany ŭ novaŭtvoranuju Litoŭska-Bielaruskuju Savieckuju Sacyjalistyčnuju Respubliku (LitBiel) pad kiraŭnictvam Vincasa Mickevičiusa-Kapsukasa, dzie z bielarusaŭ uva ŭradzie zastaŭsia toĺki Aliaksandr Čarviakoŭ, dy j toje na pasadzie ministra aśviety.
Pry hetym, LitBiel byla patrebna toĺki jak bufiernaja dziaržava ŭ saviecka-poĺskaj vajnie. Bielaruskija kamunisty, jakija pratestavali suprać skasavańnia (Dyla, Šantyr, Faĺski, pavodlie niekatorych źviestak i Žylunovič) byli aryštavanyja, pakuĺ nie padpisali pahadnieńnie ab admovie ad ahitacyi suprać LitBiel. Ulietku 1919 hoda amaĺ usia terytoryja LitBiel byla akupavana paliakami.
Druhoje abviaščeńnie
Znoŭku Miensk byŭ zaniaty baĺšavikami 11 lipienia 1920 hoda, da Druhoj suśvietnaj vajny hetaja data adznačalasia na ŭzroŭni dnia niezaliežnasci Bielarusi, byla haloŭnym dziaržaŭnym śviatam BSSR (“Dzień vyzvalieńnia ad bielapaliakaŭ”).
Maskoŭskija baĺšaviki boĺš nia maryli pra suśvietnuju revaliucyju ŭ najbližejšy čas. 12 lipienia 1920 hoda ŭ Maskvie baĺšaviki padpisali dahavor z Litvoj, pavodlie jakoha pryznali za apošnimi terytoryi bielaruskich Horadni, Ašmiany, Smarhoniaŭ, Braslava, Pastavaŭ, Lidy i Vilienščyny, što musila abjadnać vysilki ŭ baraćbie z paliakami.
Takim čynam prajekt LitBiela byŭ skasavany, a 31 lipienia 1920 hoda ŭ Miensku byla ŭžo ŭ druhi raz abvieščana niezaliežnaja Bielaruskaja Savieckaja Sacyjalistyčnaja Respublika. Ad bielarusaŭ deklaracyju ab niezaliežnaści padpisvali Aliaksandr Čarviakoŭ i Usievalad Ihnatoŭski.
Ulada novaj respubliki toĺki častkova pieravyšala Mienskuju hubierniu, a ŭ vyniku kontrnastupu ŭ kastryčniku 1920 hoda paliaki iznoŭ nienadoŭha zajmali Miensk.
Adbyvajucca saviecka-poĺskija mirnyja pierahaviry, na jakija Aliaksandr Čarviakoŭ imknuŭsia patrapić, adnak byŭ adchilieny maskoŭskimi baĺšavikami, u vyniku lios byŭ vyrašany biez bielarusaŭ, 18 sakavika 1921 hoda etničnaja Bielaruś byla padzieliena na dźvie palovy, a BSSR da nastupnych uzbujnieńniaŭ skladala toĺki častku Mienščyny. Cikava, što farmaĺna BSSR abviaščalasia jak niezaliežnaja dziaržava.
Isnavali zamiežnyja pašparty BSSR, a pasadu kamisara pa zamiežnych spravach zajmaŭ Aliaksandr Čarviakoŭ. Naminaĺnaja niezaliežnaść byla skasavana toĺki 30 śniežnia 1922 hoda, kali BSSR vystupila krainaj-suzasnavaĺnicaj SSSR.
Urad BSSR prymaje parad na balkonie kolišniaha doma hubiernatara, 1920 h. Mienavita z hetaha balkona ŭ 1918 hodzie byŭ vyviešany biela-čyrvona-biely ściah.
Varta adznačyć, što ŭ daliejšym suviaź pamiž BNR i BSSR praciahvalisia.
Tak, u 1921 hodzie Źmicier Žylunovič aficyjna jeździŭ u Bierlin, dzie drukavaŭ knihi dlia BSSR praz Misiju BNR u Bierlinie, bo ŭ maladoj savieckaj respublicy vytvorčaść bielaruskich knih nie byla naladžana.
Praciahly čas urad BSSR damahaŭsia aficyjnaj pieradačy mandataŭ ad dziejačaŭ BNR da BSSR, razumiejučy zakonnuju pierajemnaść BNR ad Usiebielaruskaha źjezda i niežadajučy mieć bielaruskija aĺternatyvy za miažoj.
Faktyčna, heta adbylosia na Druhoj Usiebielaruskaj kanfierencyi ŭ Bierlinie 1925 hoda, dzie baĺšynia tahačasnych dziejačaŭ BNR na chvali palityki bielarusizacyi pryznala saviecki Miensk bielaruskim nacyjanaĺnym centram. Pra padzieju na pieršaj palasie napisala hazieta “Savieckaja Bielaruś”.
Aliaksandr Čarviakoŭ, staršynia savieckaha bielaruskaha ŭrada pa druhim abviaščeńni.
Choć abviaščennie BSSR i nie adbyvalasia vykliučna pavodlie bielaruskich intaresaŭ, jano ŭ vyniku pryvialo da peŭnaj bielaruskaj dziaržaŭnaści, pierajemnicaj jakoj stala niezaliežnaja Bielaruś. Što da liudziej, jakija najboĺš aktyŭna dziejničali dzielia taho, kab Savieckaja Bielaruś adbylasia, to ichny lios byŭ trahičnym. Pieraličym najboĺš značnyja imiony:
- Źmicier Žylunovič, staršynia pieršaha ŭrada, trapiŭ pad krytyku ŭ kancy 1920-ch, zahinuŭ u psichijatryčnaj liačebnicy Mahiliova ŭ 1937 hodzie.
- Aliaksandr Čarviakoŭ, staršynia ŭrada pa druhim abviaščeńni, zastreliŭsia ŭ 1937 hodzie, žonka i dačka jak člieny siamji zdradnika radzimy represavanyja.
- Fabijan Šantyr, člien Bielnackama i pieršaha ŭrada, rasstraliany baĺšavikami pry niavysvietlienych abstavinach u 1920 hodzie.
- Usievielad Ihnatoŭski, padpisant deklaracyi ab druhim abviaščenni, prezydent Akademii navuk, zastreliŭsia ci byŭ zastrelieny ŭ čas dopytaŭ u 1931 hodzie.
- Jazep Adamovič, adzin z arhanizataraŭ druhoha abviaščeńnia BSSR, druhi staršynia ŭrada, arhanizatar bielarusizacyi i ŭzbujnieńniaŭ BSSR, zastreliŭsia ci byŭ zastrelieny ŭ ciahniku ŭ 1937 hodzie.
Praciŭniki BSSR ad Ablvykamzacha, kštaltu Knoryna ci Kryvašeina taksama byli rasstraliany ŭ čas represij.
Karta Bielarusi, vydadzienaja ŭ BSSR, 1924 h. Druhoje ŭzbujnieńnie jašče nie adbylosia. Taksama paznačany hranicy da pieršaha ŭzbujnieńnia.
Aŭtar(-ka) nie paznačany ŭ metach biaspieki praz toje, što bielaruskaje hramadstva znachodzicca pad represijami!
Leave a Reply