Na siońnia najboĺš raspaŭsiudžanymi tlumačeńniami nazvy Bielaja Ruś (Bielaruś) jość tradycyjnaje bielaje adzieńnie naroda, jaki nasialiaje hetuju ziamliu, śvietlaje valośsie i skura, niezakranutaść ziemliaŭ tatarskim našeściem. Jość proćma inšych viersij, jakija majuć značna mienšuju papuliarnaść u narodnym tlumačeńni nazvy.
Alie ci ž zapraŭdy praz hetyja prykmiety mahla ŭtvarycca nazva krainy, tym boĺš uličvajučy što bielaje valośsie i skura charakternyja chutčej finskim narodam, niž bielarusam. U hetym tekście ścisla raspaviadziom, adkuĺ ža ŭzialasia i jak raspaŭsiudzilasia na našyja ziemli nazva Bielaja Ruś, i ci majuć racyju prychiĺniki lićvinskaj idei i nazvy “Litva” dlia Bielarusi, kažučy što heta kalanijaĺnaja nazva, naviazanaja ŭschodnim susiedam (spojlier – nie).
Blukańnie nazvy
Dlia pačatku, varta ŭdakladnić, što tradycyjna terytoryi slavianskaha i pravaslaŭnaha nasieĺnictva našych ziemliaŭ abjadnovalisia pad nazvaj Ruś. Nia varta blytać z Maskoŭskaj Ruśsiu, jakuju zvyčajna nazyvali Maskovijaj.
Ciapierašniaja Ukrajina – taksama Ruś, alie ŭ nas jaje nazyvali zvyčajna pavodlie ziemliaŭ – Kijeŭskaja ziamlia, Valyń, Haličyna i da t.p.
Litva, nazva pavodlie adnajmiennaha balckaha pliemieni, z utvareńniem Vialikaha Kniastva Litoŭskaha pastupova pašyrala svoj areal, alie najpierš heta byli tradycyjna balckija terytoryi, pieravažna na Paniamońni (etnahrafičny rehijon Bielarusi, jaki achoplivaje ciapierašniuju Haradzienskuju voblaść, dy sumiežnyja z joj terytoryi Mienskaj i Bieraściejskich ablaściej). Z pašyreńniem katalictva na ŭschod, tradycyjnaj chryścijanskaj plyni na Litvie, nazva Litva časta pačala ŭžyvacca i ŭ dačynieńni da Mienščyny z Mienskam, alie značnaja častka krainy zaŭsiody zvalasia Ruśsiu (Litoŭskaj Ruśsiu), a paźniej urešcie Bielaj Ruśsiu.
Dakladna raźmiežavać u Vialikim Kniastvie Litoŭskim ziemli Litvy i Rusi (Bielaj Rusi) niaprosta, i heta nie staić zadačaj hetaha tekstu, sens jakoha patlumačyć raźvićcio nazvy Bielaja Ruś, jakaja ŭrešcie zamacavalasia za niezaliežnaj dziaržavaj. Josć asobnyja daśliedavańni na hetuju temu, a nižej u tekście my pryviadziom kartu.
Vierniemsia da Bielaj Rusi. Nazva Bielaja Ruś pajšla z inšamoŭnaj litaratury dy zamiežnych tekstaŭ, i pieršapačatkova nia miela dakladna akreślienaj terytoryi. Pieršaj viadomaj fiksacyjaj termina Bielaja Ruś u lacinskim napisaśni josć ananimny hieahrafičny traktat, znojdzieny ŭ Irlandyi, jaki maje nazvu “Pačatak apisannia ziemliaŭ” (Incipiunt descriptiones terrarum), dy napisany dzieści pamiž 1255 i 1260 hadami.
Darečy, nieviadomy ananimny aŭtar, pavodlie jahonych sloŭ, udzieĺničaŭ u chryščeńni i karanacyi Mindoŭha, tamu my možam być upeŭnienyja ŭ jahonych nieblahich ujaŭlieńniach pra rehijon. Voś jak hučyć pieršaje zhadvańnie nazvy “Bielaja Ruś”:
Prusija (Pruscia)… dachodzić na zachadzie da pahancaŭ karelaŭ (Carilos), jakija miažujuć z Narmanskim karalieŭstvam. Zhadanyja karely – liudzi liasnyja i davoli dzikija… Adzin z ich, sluchajučy brata Vajslana (Vaislanum), majho tavaryša, jaki prapaviedavaŭ na Bielaj Rusi (in Alba Ruscia), zaklikaŭ taho iści z im da zhadanych karelaŭ, davodziačy, što, biez sumnieńnia, davioŭ by ich da praŭdzivaha Boha praz chryščeńnie i pry žadańni zbudavaŭ by tam kaścioly.
Najboĺš vierahodna, tut viadziecca pra Bieluju Ruś, jakaja mieścilasia dzieści pobač z Karelijaj, što budzie padmacavana daliejšymi zhadvańniami. Taksama varta adznačyć, što Rym u toj čas nadavaŭ asablivuju ŭvahu chryščeńniu Karelii, tamu zhadvańnie ŭ chryscijanskim kantekście nievypadkovaje.
Treba patlumačyć, što ŭ tyja časy adbyvalasia siaredniaviečnaje raźvićcio schalastyki, jakoje źviazana sa svojeasablivymi sprobami tahačasnych navukoŭcaŭ systematyzavać śviet, u tym liku malaviadomyja im terytoryi. Tak, na toj čas u lacinamoŭnych krynicach užo isnavala Albania (Alba – biely) na poŭdni, jakaja ŭtvarylasia praz suhučča z Alanijaj, ziemliami asiecinaŭ na Kaŭkazie, dy Albania na poŭnačy, dzie žyli viepsy. Voś jak u toj ža čas apisvaŭ «paŭnočnuju» Albaniju Bartalamiej Anhlijski:
Miažuje na ŭschodzie z Kaśpijskim moram i ŭzychodzić pa ŭźbiarežžy da Paŭnočnaha akijana, praścirajučysia da Mieacijskich azioraŭ i da najdzičejšych pustynnych miescaŭ.
Sprava ŭ tym, što na toj čas ziemli viepsaŭ byli zachoplieny Noŭharadam (Naŭharodskaj Ruśsiu), i takim čynam, pavodlie daśliedčykaŭ, vierahodna što novaja nazva Alba Ruscia (Bielaja Ruś) miela na ŭ vazie Albaniju, jakaja naliežyć Rusi. Teoryja padmacoŭvajecca tym, što ziemli viepsaŭ zapraŭdy možna nazvać bielymi, heta paŭnočny rehijon sa śniahami, a sami viepsy śvietlavalosyja i majuć bieluju skuru. Taksama mahla spracavać suhučnasć viepsaŭ u hiermanskich movach (wizzi) sa slovam biely (wiz/weiss).
U kancy XIV– pačatku XV stahoddzia Alba Russia časta sustrakajecca ŭ lacinamoŭnych tekstach, napryklad, źviazanych z kancyliaryjaj impieratara Sviaščennaj Rymskaj impieryi Žyhimonta Liuksiemburha, taksama pačynaje sustrakacca na kartach. Amaĺ uva ŭsich tahačasnych tekstach i kartach Bielaja Ruś adnosilasia da Vialikaha Noŭharada i Naŭharodskaj Respubliki.
Treba razumieć, što heta byla vykliučna navukovaja nazva ŭ lacinamoŭnych kolach, jakoj nie karystalisia žychary hetych terytoryj, ci sama tahačasnaja Bielaja Ruś u vyhliadzie Noŭharada. Niamieckamoŭnyja krynicy časoŭ Vitaŭta zhadvajuć Bieluju Ruś (Weizzen Reuzzen) u suviazi z Noŭharadam i Pskovam (apošni byŭ pad uplyvam Noŭharada).
Taksama nazva “Russia Alba” ŭ tyja časy časam fiksujecca ŭ dačynieńni da nizoŭjaŭ Donu i Paŭnočnaha Pryčarnamorja (ciapierašniaja Ŭkrajina). Heta źviazana z tym, što pavodlie hieahpafičnych ujaŭlieńniaŭ Siaredniaviečča vytoki Dona znachodzilisia dalioka na poŭnačy, dzieści pobač z Ladažskim voziepam. Na siaredzinu XV stahoddzia prychodzicca pačatak užyvańnia nazvy Bielaja Ruś slavianskimi aŭtarami, nazva taksama ŭžyvalasia ŭ dačynieńni da Naŭharodskaj Respubliki, jakaja na toj čas adstojvala samastojnaść suprać Maskvy.
Naŭharodskaja Respublika gvaltam uvajšla ŭ sklad Maskovii ŭ 1478 hodzie, i heta paŭplyvala na toje, što ŭ zachodniaj litaratury nazvu Bielaja Ruś z časam stali atajasamlivać z usioj Maskoŭskaj dziaržavaj. Adnak sami maskoŭskija manarchi tytul kiraŭnika Bielaj Rusi nie ŭžyvali. Taki pieranos nazvy byŭ źviazany z ciesnaj suviaźziu Zachodniaj Eŭropy z Noŭharadam, a Maskovija pry hetym byla malaviadomaja eŭrapiejcam.
Taksama, vierahodna, užyvańnie takoj nazvy ŭ dačynieńni da Maskovii źviazana z epitetam “biely” ŭ dačynieńni da maskoŭskich manarchaŭ, alie nie samoj dziaržavy, što maje značeńnie “vialiki”, “vysakarodny” i pachodzić z ciurskich moŭ.
Carta marina (1539 hod), stvoranaj Olafam Magnusam i nadrukavanaja ŭ Venecyi. Nazva Russіa Alba na ziemliach Noŭharada. Poŭnaja viersija
Pastupovaje ŭžyvannie da Rusi Litoŭskaj
U Poĺščy i Vialikim Kniastvie Litoŭskim nazvu Bielaja Ruś pačali ŭžyvać u XV stahoddzi. Užyvalasia jana toĺki ŭ inteliektuaĺnych kolach, jakija byli źviazanyja z lacinamoŭnym śvietam, najpierš u asiarodku Krakaŭskaj akademii. Miescaznachodžannie Bielaj Rusi ŭ tahačasnych tekstach davoli niavyznačanaje, časam jaje adnosiać da Maskoŭskaj dziaržavy, časam da paŭnočnaha Pryčarnamorja i Kaŭkaza.
U 1512 hodzie prafiesar Krakaŭskaj akademii Jan sa Stabnicy publikuje ŭ Krakavie lacinamoŭny traktat “Uvodziny ŭ kasmahrafiju Ptaliemieja“. Pavodlie jaho,
Ruś dzielicca na try častki: 1 – Ruś, jakaja pryliahaje z uschodu da Maloj Poĺščy (Haličyna); 2 – Padoĺlie sa stalicaj u Kamiancy; 3 – Bielaja Ruś, jakaja raspascirajecca na poŭnačy až ad livaŭ, a na ŭschodzie až da raki Tanais (Don), sumiežža Eŭropy i Azii… Adsiuĺ pačynajecca taja znakamitaja raka Barysfien, jakuju žychary nazyvajuć Niepier (h. zn. Dniapro), lia jakoj jość horad pad nazvaj Smaliensk, u jakim mieścicca siadziba mitrapalita Rusinaŭ. U joj taksama jość vialiki horad, da jakoha z samych addalienych krajoŭ prychodziać kupcy, nazyvajučy jaho Noŭharad.
Takim čynam, Stabnicki adnios Bieluju Ruś da ziemliaŭ Rusi Vialikaha Kniastva Litoŭskaha, u sukupnaści ciapierašnich bielaruskich i ŭkrainskich častak, a taksama Noŭharada, na jaki ŭ peŭnaj stupieni pretendavala VKL, nie adniosšy pry hetym Maskoviju, z jakoj raniej atajasamlivali Bieluju Ruś.
U 1555 hodzie poĺski historyk Marcin Kromier vydaŭ u Baseli pracu “Historyju paliakaŭ“, jakaja nabyla šyrokuju viadomaść u Rečy Paspalitaj i Zachodniaj Eŭropie. U hetaj pracy jon taksama adnios da Bielaj Rusi ŭsie ziemli Rusi Litoŭskaj. Heta bylo jašče toĺki ŭsviedamlieńnie pra Bieluju Ruś knižnikaŭ i inteliektuaĺnych kolaŭ, alie nie šyrokich mas.
U časie Livonskaj vajny, u 1563—1578 hadach Polack i Padźvińnie trapliajuć pad maskoŭskuju akupacyju. Mienavita ŭ hety čas Polack pačynaje vystupać u dakumientach i tekstach centram Bielaj Rusi, viartańnie jakoha patrabavala Reč Paspalitaja. U 1581 hodzie Bielaja Ruś fihuruje ŭ dakumientach Stefana Batoryja, jaki ŭ časie vajny viarnuŭ Polack, a taksama zaniaŭ pryliehlyja ziemli Maskovii.
U 1582 hodzie poĺski chranist Maciej Stryjkoŭski vydaŭ “Chroniku Poĺskuju, Litoŭskuju, Žamojckuju i ŭsioj Rusi“, jakaja nabyla šyrokuju papuliarnasć. Stryjkoŭski vykarystoŭvaŭ nazvu Bielaja Ruś, alie lakalizavaŭ nievyrazna. U hetaj pracy, pieraličvajučy šmatlikija slavianskija narody, Stryjkoŭski nazvaŭ “litoŭskich bielarusaŭ“. Bielorussacy Litewscy ličacca pravobrazam sučasnych bielarusaŭ. U 1586 hodzie byly student Liejpcyhskaha ŭniviersiteta Salamon Rysinski (uradženiec Kabyĺnikaŭ na Polaččynie) upieršyniu ŭžyŭ termin “leucorussus” (pa-hrecku «bielarus»), kali zapisvaŭsia ŭ Aĺtdorfski ŭniviersitet.
Sproba raźmiežavańnia Rusi i Litvy historykami. Poŭnaja viersija
Zamacavańnie za ciapierašnimi terytoryjami
U pieršaj palovie XVII stahoddzia Bielaja Ruś u dačynieńni da ŭschodnich ziemliaŭ Rusi Litoŭskaj pačynaje ŭžyvacca na aficyjnym uzroŭni ŭ Rečy Paspalitaj. Najpierš hetaja nazva zamacoŭvajecca za Polaččynaj, Viciebskim, Mścislaŭskim vajavodstvami, alie nieŭzabavie pačynajecca ŭžyvacca i da Panizoŭja (sučasnaja Homieĺščyna z častkaj Čarnihaŭščyny) i Uschodniaha Palieśsia.
Taksama, vidać, kab abaznačyć “ruskija ziemli” ŭ skladzie Litvy, pačala časam užyvacca nazva Čornaja Ruś, jakaja achoplivala Navahradčynu i častku Mienščyny. Uvodzicca i Ruś Čyrvonaja, jakoj časam nazyvali ŭkrainskija ziemli Rusi, jakija pa Liublinskaj Unii adyšli ad VKL da Poĺščy.
Bielaja Ruś, i jejnyja harady Orša i Mahilioŭ, zhadvajucca ŭ hramacie Žyhimonta Vazy ad 1627 hoda ŭ suviazi z ich supraciŭlieńniem unijactvu. U 1646 hodzie pasly Maskovii ŭ Varšavie nastojvali, kab karespandencyja pamiž dziaržavami vialasia, jak i ŭ daŭninu “bielaruskim piśmom”.
Najboĺš ustojliva zamacavalasia nazva Bielaja Ruś za ŭschodnimi ziemliami VKL u 1654—1667 hadach, praz pretenzii da ich Maskovii ŭ časie vajny z Rečču Paspalitaj.
U 1654 hodzie kazackija vojski, jakija byli sajuznikami rasijskaha cara, zachapili ŭschodnija terytoryi VKL, i stvaryli tam Bielaruski polk (1654—1659). Paślia zachopu ŭ žniŭni 1655 hoda rasijskimi vojskami Viĺni (stalicy VKL) rasijski car (1645—1676) Aliaksiej Michajlavič vydaŭ 3 vieraśnia 1655 hoda zahad ab uniasieńni nazvy “Vialiki hasudar na Vialikim Kniastvie Litoŭskim, Bielaj Rusi, Valyni i Padolii” ŭ svoj aficyjny tytul, a pravaslaŭny Maskoŭski patryjarch Nikan jašče z krasavika 1655 hoda ŭžyvaŭ tytul “Patryjarch Maskoŭski i ŭsiaje Vialikija i Malyja i Bielyja Rasii“. U adkaz na pretenzii rasijskaha cara na ŭschodnija rehijony VKL poĺski karoĺ i vialiki kniaź litoŭski (1648—1668) Jan Kazimier pavodlie inicyjatyvy senataraŭ VKL taksama zredku pačaŭ nazyvać siabie ŭ listach “vialiki kniaź litoŭski i Bielaj Rusi…“, alie hety tytul nia byŭ aficyjna pryniaty, užyvaŭsia časova ŭ 1655—1656 hadach i ad hetaha vyrazu chutka admovilisia.
Paźniej nazva ŭsio šyrej užyvajecca na aficyjnym uzroŭni ŭ Rečy Paspalitaj. Pravaslaŭnaja Mahilioŭskaja eparchija prykladna z 1675 hoda časta paralieĺna pačala aficyjna nazyvacca jak “Bielaruskaja eparchija“.
U pačatku XVIII stahoddzia žydoŭskija kahaly na ŭschodnich ziemliach Vialikaha Kniastva Litoŭskaha adasobilisia ŭ asobnuju akruhu Litoŭskaha vaada, jakaja atrymala ŭ žydoŭ nazvu “Bielaruskaja synahoha“, centram jakoj staŭ horad Mahilioŭ.
Ad 1677 hoda isnavali “pamiežnyja bielaruskija sudy“, jakija musili dvojčy na hod raźbirać z adpaviednymi maskoŭskimi sudami drobnyja pamiežnyja kanflikty. Peŭny čas u vojsku VKL isnavala pasada “bielaruskaha rehimentara”, jaki stajaŭ na čalie “bielaruskaj partyi” – taktyčnaj vajskovaj hrupoŭki na terytoryi Bielaj Rusi.
U 1775 hodzie Adukacyjnaja kamisija (1773–1794) padzialila terytoryju Vialikaha Kniastva Litoŭskaha na dźvie amaĺ roŭnyja pavodlie pamieraŭ adukacyjnyja akruhi – Litoŭski departament (1775–1781) i Bielaruski departament (1775–1781).
Karta Rečy Paspalitaj 1657 hoda aŭtarstva Guillaume Le Vasseur de Beuplan’a. Bielaja Ruś (Russia Alba) paznačana na paŭnočnym uschodzie VKL. Taksama paznačana Ukraina. Poŭnaja viersija
U 1772 hodzie adbyŭsia Pieršy padziel Rečy Paspalitaj, pavodlie jakoha da Rasii adyšli ŭschodnija ziemli Vialikaha Kniastva Litoŭskaha, z takimi haradami jak Polack, Viciebsk, Mscislaŭ, Mahilioŭ i h.d. Z hetych terytoryj bylo ŭtvorana Bielaruskaje hienieral-hubiernatarstva, mienavita z imi pazniej praciahly čas asacyjavalasia nazva Bielaruś (ras. Bielorussija), suproć Litoŭskaha hienieral-hubiernatarstva, nazyvanaha Litvoj, z paźniej dalučanymi Viĺniaj, Mienskam (Minsk-Litoŭskam), Horadniaj, Bieraściem (Brest-Litoŭskam).
Adnak z pastupovym raźvicciom bielaruskaha nacyjanaĺnaha ruchu, vyznačeńniem nacyjanaĺnaj samaśviadomaści pavodlie moŭnaj prykmiety, apaliačvańniem staralitoŭskaj šliachty, nazva Bielaruś pašyrylasia na ŭsiu prastoru pražyvańnia bielaruskaj nacyi, a nazva Litva źnikla z užytku na terytoryi Bielarusi.
Apošnim himnam litoŭskaj śviadomasci na Bielarusi možna chiba nazvać paemu “Pan Tadevuš” Adama Mickieviča. Krajovaja ideja na Bielarusi sprabavala zachavać suviaź z staroj Litvoj na Bielarusi, alie jaje idei byli raźbityja najpierš poĺskimi i litoŭskimi nacyjanalizmami, sami ž krajoŭcy ŭkliučylisia ŭ budavańnie poĺskaj, bielaruskaj ci litoŭskaj dziaržaŭ.
U tekście my pakazali šliach pieršapačatkova štučnaj nazvy z lacinamoŭnych kolaŭ da naturaĺnaj nazvy dziaržavy i nacyi. Nazva Biela Ruś akazalasia darečnaj dlia abaznačeńnia častki vialikaj terytoryi, jakaja zvalasia Ruśsiu, a mit pra naviazvańnie nazvy Bielaja Ruś Maskvoj zjaŭliajecca niapraŭdaj. Bielaruś – nie adzinaja nazva, jakaja pajšla z lacinamoŭnaj litaratury. Tudy ž treba adnieści Brytaniju, Bieĺhiju, Albaniju na Balkanach. Prytym Ruś i ruskija (rusiny) byli staroj samanazvaj tutejšych žycharoŭ.
Hieahrafičny atlas Rasijskaj imperyi, 1851 hod. Litoŭcy i bielarusy na joj raźmiežavany akurat pavodlie starych ujaŭlieńniaŭ pra Litvu i Bielaruś (Litoŭskuju Ruś) Poŭnaja viersija
Aŭtar(-ka) nie paznačany ŭ metach biaspieki praz toje, što bielaruskaje hramadstva znachodzicca pad represijami!
Leave a Reply