25 sakavika

25 sakavika śviatkavaćmiem 105-hadovy jubiliej z dnia abviaščeńnia niezaliežnaści pieršaj nacyjanaĺnaj dziaržavy – Bielaruskaj Narodnaj Respubliki. U hetym artykulie pasprabujem ścisla vyklaści historyju BNR, dy raspavieści, jakoje značeńnie miela dlia history hetaja nie da kanca ździejśnienaja sproba zdabyćcia samastojnaści.

Baćki-zasnavaĺniki nia prosta tak abrali dataj abviaščeńnia niezaliežnaści 25 sakavika 1918 hoda. Sprava ŭ tym, što šliach da dziaržaŭnaści raspačaŭsia roŭna za hod dahetuĺ – 25 sakavika 1917 hoda, kali ŭ pryfrantavym Miensku raspačaŭsia Źjezd bielaruskich arhanizacyj i partyj, jaki ŭtvaryŭ nacyjanaĺny bielaruski orhan – Bielaruski nacyjanaĺny kamitet z kiraŭnikom Ramanam Skirmuntam.

Bielaruskaja dziejnaść stala mahčymaj praz Liutaŭskuju revaliucyju ŭ Rasiei. Kamitet zajmaŭsia razhortvańniem bielaruskaj kuĺturnaj dziejnaści, dy vioŭ pieramovy ab aŭtanomii z Časovym uradam Rasiei. Pietrahrad nie pahadžajecca na aŭtanomiju, a ŭ lipieni zamiest Kamiteta stvarajecca Centraĺnaja rada bielaruskich arhanizacyj z kiraŭnikom Arkadziem Smoličam, jakaja praciahvaje dziejnaść pa raźvićci bielaruskaha ruchu.

Siarod inšaha, u časie dziejnaści Centraĺnaj rady zamacoŭvajecca biela-čyrvona-biely ściah jak nacyjanaĺny symbaĺ bielarusaŭ, bo Rada pryniala pastanovu bielarusam-vajskoŭcam u rasiejskim vojsku nasić biela-čyrvona-bielyja stužki, takija ž nacyjanaĺnyja stužki dahetuĺ pačali nasić paliaki, ukraincy i inšyja.

U kancy kastryčnika ŭ Miensku Centraĺnaja bielaruskaja rada na svajoj druhoj sesii pieraŭtvarajecca ŭ Vialikuju bielaruskuju radu, jakaja jašče boĺš šyroka jadnaje bielaruski ruch. Mienavita z hetaj sesii viadomy fotazdymak, na jakim vyjaŭlieny štandar z napisanym na im nacyjanaĺnym lozunham «Niechaj žyvie Voĺnaja Bielaruś».

Utvorany vykanaŭčy kamitet, u jakim Jazep Varonka – kamisar justycyi i nutranych spraŭ, Branislaŭ Taraškievič – kamisar aśviety, Źmicier Žylunovič – kamisar pracy i zabieśpiačeńnia, Uladzislaŭ Stalyhva – kamisar finansaŭ, pramyslovaści i handliu i h.d.

Da Vialikaj bielaruskaj rady taksama byla dalučanaja Centraĺnaja bielaruskaj vajskovaja rada, stvoranaja ŭ tyja ž dni, z kiraŭnikom Symonam Rakam-Michajloŭskim i namieśnikam Kanstancinam Jezavitavym, adkazny za vajskovy addziel Kipryjan Kandratovič.

Alie ŭ časie kansalidacyi bielaruskaha ruchu ŭ Rasiei adbyvajecca Kastryčnicki pieravarot. U Miensku ŭladu biare Ablasny vykanaŭčy kamitet Zachodniaj vobllaści i frontu z kiraŭnikom armianinam Miaśnikianam (Miaśnikovym). Miascovyja baĺšaviki vystupajuć suprać samavyznačeńnia bielarusaŭ.

Kab abviaścić siabie zakonnaj uladaj u hetych umovach, Vialikaja bielaruskaja rada sklikaje ŭ Miensku Ŭsiebielaruski źjezd, raspačaty 5 śniežnia ŭ Haradskim teatry. Da 14 sniežnia zarehistravalasia 1872 deliehaty, jakija pradstaŭliali amaĺ usie bielaruskija abjadnanni z roznych asiarodkaŭ (ad kuĺtury da vojska), dy amaĺ usich rehijonaŭ Bielarusi (ciažkaści byli z ziemliami, akupavanymi Niamieččynaj).

17 śniežnia byla ŭzhodnienaja rezaliucyja Źjezda, pavodlie jakoj bylo pastanoŭliena «nieadkladna ŭtvaryć sa svajho skladu orhan krajovaj ulady ŭ asobie Ŭsiebielaruskaha Savieta sialianskich, saldackich i rabočych deputataŭ, jaki časova stanovicca na čalie kiravańnia krajem».

Takim čynam, Źjezd zrabiŭ sprobu ŭstaliavać bielaruskuju savieckuju ŭladu. Z hetym nia moh pahadzicca Ablvykamzach, i ŭ noč z 17 na 18 śniežnia adbyŭsia gvaltoŭny razhon źjezda. Niekatorych udzieĺnikaŭ na karotki čas aryštavali.

Pierad razhonam Źjezd paśpieŭ abrać Radu Ŭsiebielaruskaha źjezda, jakaja tajemna sabralasia 18 sniežnia, dy abrala sa svajho skladu Vykanaŭčy kamitet, u jakim strašynioj i kiraŭnikom zamiežnych spraŭ staŭ Jazep Varonka, kiraŭnikom vajskovych spraŭ – Symon Rak-Michajloŭski, a ŭnutranych spraŭ – Ivan Sierada. Mienavita hetaja Rada paźniej pieranazavie siabie ŭ Radu Bielaruskaj Narodnaj Respubliki (BNR).

U liutym 1918 hoda ŭ Bieraści raspačalisia saviecka-niamieckija mirnyja pierahavory, na jakich niemcy patrabavali ad baĺšavikoŭ chutkaj vyplaty kantrybucyj, i kab ich paskoryć raspačali nastup na ŭschod.

Unoč z 18 na 19 baĺšaviki pačali adstupać z Mienska, a ŭladu ŭ horadzie ŭziali bielaruskija vajskoŭcy, jakija padzialili horad z poĺskimi vajskoŭcami, jość źviestki što pamiž nacyjanaĺnymi farmavańniami zdaralisia sutyčki. Adnak 21 liutaha niemcy zaniali horad dy razzbroili nacyjanaĺnyja farmavańni.

Niezadoŭha da hetaha Vykanaŭčy kamitet Rady Ŭsiebielaruskaha źjezda paśpieŭ vydać hramatu “Da narodaŭ Bielarusi” (Pieršuju Ŭstaŭnuju hramatu), abviaściŭšy siabie najvyšejšaj cyviĺnaj uladaj u Bielarusi. Vykanaŭčy kamitet utvaryŭ Narodny Sakrataryjat Bielarusi z kiraŭnikom Jazepam Varonkam.

Niemcy nie pryznali Narodny Sakrataryjat, vyhnali jaho z zaniataha budynka, dy kanfiskavali majomaść. Adnak u kancy liutaha niamieckaja vajskovaja administracyja ŭsio ž pryznala ŭrad Varonki ŭ jakaści pradstaŭnictva bielaruskaha nasieĺnictva na zaniatych niemcami terytoryjach, dy dazvolila bielaruskuju dziejnaść, najpierš u halinie arhanizacyi pracy miascovaj administracyi, škoĺnictva i vydavieckaj spravy.

9 sakavika Vykanaŭčy kamitet Rady Ŭsibielaruskaha źjezda abnarodavaŭ druhuju hramatu, jakaja abviaścila ab stvareńni Bielaruskaje Narodnaje Respubliki, u jakoj vyznačyŭ hranicy Bielarusi jak “u rubiažoch raśsialieńnia i ličebnaj pieravahi bielaruskaha narodu”. Sam Kamitet pieranazvaŭsia ŭ Radu BNR, vykanaŭčuju ŭladu musiŭ vykonvać Narodny Sakrataryjat Bielarusi.

U sakaviku Rada BNR byla značna pašyranaja za košt pradstaŭnikoŭ usich ziemliaŭ i asiarodkaŭ, najboĺš značnymi pradstaŭnikami byli dziejačy Vilienskaj Bielaruskaj Rady (braty Ivan i Anton Luckievičy, Vaclaŭ Lastoŭski).

25 sakavika 1918 hoda pašyranaja Rada BNR u Miensku abviaścila pra niezaliežnaść Bielaruskaje Narodnaje Respubliki. Dziaržaŭnyja ziemli musili achoplivać Mahilioŭščynu, Mienščynu, Viciebščynu, Haradzienščynu (z Bielastokam), bielaruskija častki Vilienščyny, Smalienščyny, Čarnihaŭščyny.

Stajala pytańnie pryznańnia Bielaruskaj Narodnaj Respubliki centraĺnymi dziaržavami, a najpierš z boku Niamieččyny, jakaja zajmala terytoryju Bielarusi, i na toj čas pryznala Ŭkrarainu i Litvu, jakija pretendavali na bielaruskija terytoryi, dy ŭžo naladžvali svaje administracyi na miescach.

Adnak Niamieččyna da samaha kanca akupacyi ihnaravala niezaliežnickija pamknieńni bielarusaŭ, dazvaliala toĺki abmiežavanuju bielaruskuju dziejnaść na svajoj terytoryi, dy nie dazvolila stvaryć vojska.

Uvohulie, za čas isnavańnia BNR jana atrymala ŭskosnaje pryznańnie Ukrainy, ź jakoj vialisia pieramovy pra Palieśsie, dy byla atrymanaja hrašovaja pazyka, uskosna BNR pryznali Latvija, Litva, Čechaslavaččyna, na poźnim etapie Niamieččyna, dzie byli adkrytyja dyplamatyčnyja pradstaŭnictvy.

Faktyčna BNR pryznala Finliandyja, a z Hruzijaj, Azerbajdžanam i Danskoj Respublikaj u peŭny čas BNR zakliučala palityčny źviaz.

Za časami isnavańnia BNR u jakaści dziaržaŭnaj byla zamacavanaja bielaruskaja mova, u jakaści dziaržaŭnych symbaliaŭ pryniaty biela-čyrvona-biely ściah i hierb Pahonia, na ziemliach Bielarusi razharnulasia bielaruskaja škoĺnaja i vydavieckaja sprava, pracavaŭ bielaruski teatar, vialasia praca ŭ adkryćci ŭniversyteta.

Bielaruskaje nasieĺnictva źviartalasia ŭ struktury BNR u pobytavych spravach, vydavalisia paśviedčańni BNR dlia pieramiaščeńnia pa terytoryi, a paźniej taksama pašparty BNR u zamiežnych konsuĺstvach, jakija časta dazvaliali pieramiaščacca pa śviecie.

U kancy listapada niemcy pačali adstupać ź Miensku, na jaki išli baĺšaviki, evukajavalisia i struktury BNR, adstupiŭšy spačatku ŭ Viĺniu, a potym u Horadniu. Horadnia na toj čas ličylasia častkaj Litoŭskaj dziaržavy, alie nieŭzabavie akupavanaja Poĺščaj.

Faktyčna, paślia adjezda z Miensku, struktury BNR paŭnavartasna pracavali toĺki ŭ emuhracyi. U śniežni 1919 hoda Rada BNR sabralasia ŭ zaniatym paliakami Miensku, alie adbyŭsia časovy raskol, a strukturam BNR pryjšlosia pakinuć Bielaruś praz palityku paliakaŭ.

Choć Bielaruskaj Narodnaj Respublicy nie ŭdalosia paŭnavartasna adbycca jak dziaržavie, heta bylo mocnym vyjaŭlieńniem bielaruskaj niezaliežnickaj idei, jakaja prajaŭliala siabie nadaliej u inšych formach.

Tak, u časie Palieskaha pachodu Bulak-Balachoviča 1920 hoda jon 16 listapada abviaściŭ u Mazyry svaju maryjanetkavuju Bielaruskuju Narodnuju Respubliku, jakaja praisnavala karotki čas da jaho adstuplieńnia. Ideju niezaliežnaści Bielaruskaj Narodnaj Respubliki adstojvala ŭzbrojenaje Sluckaje paŭstańnie ŭ listapadzie-śniežni 1920 hoda.

Bielaruskaja SSR u studzieni 1919 hoda adbylasia toĺki dziakujučy supraćstajańniu z “buržuaznaj” BNR, slova “savieckaja”, jakoha nie isnuje ŭ bielaruskaj movie, uviedziena praz toje, što “Rada” byla zamacavanaja za BNR, choć pry abviaščeńni jašče vykarystoŭvalasia nazva Bielaruskaja Radavaja Sacyjalistyčnaja Respublika.

U daliejšym, razumiejučy narodnuju liehitymnaść BNR, saviecki ŭrad uparta dabivaŭsia pieradačy mandataŭ ad BNR da BSSR, čaho dabiŭsia na Ŭsiebielaruskaj kanferencyi 1925 hoda ŭ Berlinie.

Baĺšynia dziejačaŭ BNR, praz palityku bielarusizacyi pavieryla ŭ bielaruskuju savieckuju ideju, pieradala svaje mandaty i pierajechala ŭ saviecki Miensk. Pra hetuju padzieju na pieršych staronkach pisali ŭsie mienskija savieckija hezety.

Takim čynam, my bačym naŭprostavuju pierajemnaść ad Belaruskaj Narodnaj Respubliki da siońniašniaj niezaliežnaj Bielarusi.

Aŭtar(-ka) nie paznačany ŭ metach biaspieki praz toje, što bielaruskaje hramadstva znachodzicca pad represijami!