U vyniku troch padzielaŭ Rečy Paspalitaj (1772, 1793, 1795) dziaržava źnikla z karty Eŭropy, a ziemli Vialikaha Kniastva Litoŭskaha apynulisia ŭ skladzie Rasiejskaj Impieryi. Adnak pamiać pra paŭstańnie Tadevuša Kasciuški i mary pra adnaŭlieńnie dziaržavy nie źnikali siarod patryjatyčnych kolaŭ, najpierš šliachty.
Pieradumovy
Poĺskija ziemli byli padzielieny pamiž Prusijaj i Aŭstryjaj. Adnak u vyniku pachodaŭ Napoléona Bonaparta i Tilsickaha miru 1807 hoda pamiž Napoléonam i Aliaksandram I (Rasieja vystupala na baku Prusii, jakaja prajhrala) bylo stvoranaje Warszaŭskaje hiercahstva pad francuzskim pratektaratam. A ŭ 1809 hodzie, u vyniku pieramohi nad Aŭstryjaj, Warszaŭskaje hiercahstva pavialičylasia za košt poĺskich terytoryj.
U toj ža čas ziemli Vialikaha Kniastva Litoŭskaha paślia padzielaŭ Rečy Paspalitaj amaĺ calkam apynulisia ŭ skladzie Rasiejskaj impieryi. U 1810–1811 hadach viadomy kampazitar i dyplamat Michal Klieafas Ahinski prapanavaŭ rasiejskamu impierataru Aliaksandru I ideju stvareńnia aŭtanomnaha Vialikaha Kniastva Litoŭskaha, niby ŭ procivahu padparadkavanamu Napoléonu Warszaŭskamu hiercahstvu.
Aliaksandr I razhliadaŭ ideju pryniaćcia takoj aŭtanomii, sprabujučy pieraciahnuć na svoj bok spalanizavanuju litvinskuju šliachtu, jakaja schilialasia na bok Napoléona, bo toj daŭ paliakam peŭnuju aŭtanomiju.
Pavodlie raspracavanaha plana, Vialikaje Kniastva Litoŭskaje musila mieć asobnaje vojska, pasady zajmali b toĺki asoby miascovaha pachodžańnia, a movaj spravavodstva musila stać poĺskaja. Adnak u poŭnaj miery prajekt razhliedžany nia byŭ, bo dlia Rasiei heta byŭ momant supraćstajańnia palitycy Napoléona, zapraŭdnaha žadańnia davać niejkuju aŭtanomiju ŭ jaje nie bylo, a nieŭzabavie raspačalisia bajavyja dziejańni vajny Francyi suprać Rasiei.
U čas zaniaćcia terytoryi Bielarusi Napoléonam bylo adnoŭliena Vialikaje Kniastva Litoŭskaje, pry hetym nie ŭ poŭnym pamiery, a ŭschodnija Viciebskaja, Mahilioŭskaja i Smalienskaja hubierni sklali asobnuju administracyjnuju adzinku (Bielaruskaje hienieral-hubiernatarstva). U vyniku vajny Napoléon byŭ razbity. Poĺskaja i litvinskaja šliachta, jakaja vystupila na baku Francyi, byla amnistavana.
Pavodlie Vienskaha kanhresu 1814–1815 hadoŭ, praviedzienaha ŭ vyniku zakančennia napoléonaŭskich vojn, stvoranaje apošnim Varšaŭskaje hiercahstva faktyčna zachavalasia, i bylo pieraŭtvorana ŭ Carstva Poĺskaje. Novaja poĺskaja dziaržava byla abvieščana ŭ viečnaj unii z Rasiejskaj impieryjaj. Carom dziaržavy byŭ rasiejski impieratar, u Poĺščy jaho pradstaŭliaŭ pryznačany impierataram namieśnik. U 1815 hodzie byla apublikavana libieraĺnaja kanstytucyja Carstva Poĺskaha, daravanaja Aliaksandram I, adnak u najbližejšy čas jaje palažeńni pačali parušacca rasiejskaj administracyjaj, a ŭ 1819 hodzie byla ŭviedziena cenzura. Heta vyklikala niezadavolienaść u poĺskich kolach.
Pradstaŭniki tavarystvaŭ Filamataŭ i Filaretaŭ: Tamaš Zan, Ihnat Damiejka, Adam Mickievič, Antoni Adyniec, Jan Čačot.
U toj ža čas pad uplyvam idej Francuzskaj revaliucyi i Ramantyzmu ŭ Poĺščy i na bylych ziemliach Vialikaha Kniastva Litoŭskaha ŭznikajuć tajemnyja patryjatyčnyja tavarystvy.
Studenckija i vučnioŭskija abjadnańni na Bielarusi byli ciesna źviazany z nacyjanaĺnym rucham Poĺščy, a ich haloŭnaj idejaj, jakaja nie zaŭsiody adkryta deklamavalasia, bylo adradžeńnie Rečy Paspalitaj.
Najboĺš viadomym takim tavarystvam bylo stvoranaje ŭ 1817 hodzie pavodlie inicyjatyvy studentaŭ Vilienskaha ŭniviersiteta Adama Mickieviča i Tamaša Zana “Tavarystva filamataŭ”, jakoje miela filijaly ŭ inšych navučaĺnych ustanovach.
Paźniej filamaty arhanizavali taksama nieliehaĺnaje “Tavarystva filaretaŭ”. Filamaty i filarety viali kuĺturna-aśvietnickuju dziejnaść, jany vyvučali kuĺturu i historyju kraju. U 1823 hodzie tajemnyja tavarystvy byli raskryty rasiejskimi ŭladami, mnohija ŭdzieĺniki aryštavany i asudžanyja.
Represii suprać patryjotaŭ macniej schiliali tutejšuju šliachtu da paŭstańnia. Mocnym šturškom da adkrytaha vystuplieńnia suprać Rasiei byli eŭrapiejskija revaliucyi 1820-ch hadoŭ i niaŭdalaje paŭstańnie dziekabrystaŭ 1825 hoda. U lipieni 1830 hoda ŭ Francyi pieramahaje revaliucyja, jakaja pryvodzić da ŭstaliavańnia kanstytucyjnaj manarchii, što jašče macniej schilila paliakaŭ da vystuplieńnia.
Paŭstańnie
U 1830 hodzie ŭ Warszawie siarod patryjotaŭ byla arhanizavana zmova, jakaja achapila vysokapastaŭlienych vajskoŭcaŭ, šliachtu i studenctva. 29 listapada aficer Piotr Wysocki padaŭ znak ab pačatku paŭstańnia.
Poĺskija vajskovyja časci padtrymali paŭstańnie, jany koĺkasna pieravažali rasijskija čaści, a lajaĺnych Rasiei vajskoŭcaŭ Carstva Poĺskaha akazalasia niamnoha. Užo 30 listapada Warszawa byla ŭ rukach paŭstancaŭ, rasiejskija vojski adstupili z horada, a nieŭzabavie i ŭvohulie pakinuli Poĺšču, zastaŭšysia ŭ “zachodnich hubierniach” (Litvie i Bielarusi).
Koly paŭstancaŭ idejna padzialilisia na “lievych” i “pravych”. Lievyja byli prychiĺnikami francuzskaj revaliucyi i maryli ab ahuĺnanarodnym paŭstańni, pravyja ž schilialisia toĺki da adnaŭlieńnia hranic Rečy Paspalitaj i šukali parazumieńnia na asnovie rasiejskaj kanstytucyi dlia Carstva Poĺskaha. U Časovym uradzie pieravažali pravyja. Pry abmierkavańni pytańnia pra sialian, dlia ich pryciahnieńnia da paŭstańnia, bylo vyrašana toĺki davać paslablieńni ŭ panščynie za ŭdziel u paŭstańni.
U bielaruskich i litoŭskich hubierniach, paślia adstuplieńnia na hetyja terytoryju rasiejskich vojskaŭ, u čakańni paŭstańnia bylo abvieščana vajennaje stanovišča.
20 śniežnia 1830 hoda varšaŭski časovy ŭrad u svaim manifieście zaklikaŭ nasieĺnictva byloj Rečy Paspalitaj dalučycca da paŭstańnia. Na čas vybuchu paŭstańnia ŭ Poĺščy, Bielaruś i Litva byli zusim nie hatovyja da vystuplieńnia.
U Litvu i Bielaruś byli nakiravany emisary dlia padrychtoŭki paŭstańnia, byŭ arhanizavany Vilienski centraĺny paŭstancki kamitet, siarod člienaŭ jakoha byli historyk i krajaznaviec Michal Balinski, paet Antoni Harecki, litaratar i mastak Edvard Jan Romier, Liudvik Tadevuš Zambžycki i inš.
“Emilija Pliater na čalie kasinieraŭ”. Jan Rosen, XIX st.
U kancy sakavika paŭstańnie pačalosia ŭ Žamojci, a ŭ krasaviku achapila ŭsiu Vilienščynu i pryliehlyja paviety Mienskaj hubierni. Rasiejskija vojski tut kantraliavali toĺki vialikija harady – Viĺniu i Koŭnu. Paŭnočna-zachodniaja Bielaruś (Ašmianski, Śviancianski, Braslaŭski, Viliejski i Dzisienski paviety) vystavili kalia 10 tys. žaŭnieraŭ, na niejki čas jany zachapili Śvianciany, Dzisnu, Viliejku, Liepieĺ i Ašmiany. Alie pad kaniec traŭnia paŭstancy byli tut raźbityja.
Suproć Poĺščy, dzie z Rasiejaj vajavala rehuliarnaja armija Carstva Poĺskaha, na Bielarusi i Litvie arhanizoŭvalisia nierehuliarnyja i slaba ŭzbrojenyja paŭstanckija atrady. U Haradzienskaj hubierni kalia 1 tys. paŭstancaŭ dziejničali ŭ vakolicach Bielaviežskaj puščy. U kancy traŭnia na terytoryju Bielarusi zajšoŭ kadravy poĺski atrad Dezyderyja Chłapoŭskaha, pry jakim byŭ utvorany časovy ŭrad Litvy pad kiraŭnictvam Tadevuša Tyškieviča.
Chłapoŭski praz Śvislač i Lidu pierajšoŭ uhlyb Litvy, a 19 červienia abjadnanyja atrady poĺskich, litoŭskich i bielaruskich paŭstancaŭ pasprabavali ŭziać Viĺniu, paciarpieŭšy niaŭdaču. Paślia hetaj i nastupnych paražeńniaŭ paŭstancy adstupili ŭ Prusiju i na terytoryju Poĺščy.
Paŭstańnie na Bielarusi pačalo zhasać. U červieni i lipieni adbylisia vystuplieńni ŭ Mazyrskim, Rečyckim i Pinskich pavietach, alie daliokija ad paŭstanckich centraŭ jany byli liohka raźbityja rasiejskaj rehuliarnaj armijaj. Mienš značnyja šliachieckija chvaliavańni adbylisia taksama ŭ Viciebskaj i Mahilioŭskaj hubierniach. Na pačatak žniŭnia 1831 hoda paŭstańnie na Bielarusi i Litvie bylo zadušana. U vieraśni ŭ liasach zastavalisia nievialikija hrupy, časta hety byli sialianie, jakija napadali na panskija majontki. Taksama ŭ vieraśni kapituliavala i Warszawa.
Ściah paŭstancaŭ.
Paŭstańnie na Bielarusi miela abmiežavany i najpierš poĺski šliachiecki charaktar, aktyŭna jaho padtrymali ziemlieŭlasniki, studenctva, katalickaje i častkova ŭnijackaje duchavienstva.
Arhanizacyjaj atradaŭ zajmalasia bujnaja šliachta, sialianie ž išli ŭ atrady nieachvotna. Sialian nie pryciahnula paŭstańnie, dzie nijak nie padymalasia pytańnie vyzvalieńnia ad pryhonu, alie toĺki davalasia paliohka ŭ źnižeńni norm panščyny da dvuch dzion u tydzień.
Taksama hrala roliu relihijnaje pytańnie, bo paŭstańnie na bielaruskich ziemliach u nacyjanaĺnym pytańni vyznačalasia vykliučna jak poĺskaje, tamu ŭ atrady išli sialianie-kataliki. Časam mabilizacyja sialian miela prymusovy charaktar. Z uzbrajeńnia bielaruskija sialianie mieli toĺki kosy, alie ŭ redkich vypadkach pamieščyki rychtavali svaich sialian da ŭdzielu ŭ bajach i ŭzbrojvali ich.
Taksama mieli miesca deziercirstva i masavyja vystuplieńni sialian suprać ziemlieŭladaĺnikaŭ. Byli vypadki, kali drobnaja šliachta, vystupajučy ŭ paŭstańni, zaklikala sialian zabivać ziemlieŭlaśnikaŭ.
Vikiencij Jakuboŭski ŭ Nalibokach uvohulie abviaściŭ sialianam svabodu ad pryhonnaj zaliežnaści. Taksama časam šliachta aplačvala sialianam kožny dzień znachodžańnia ŭ atradzie. Ahulam na Bielarusi ŭ vystuplieńniach udzieĺničala kalia 15 tys. čalaviek, siarod ich kalia 27,7 % byli sialianami. Rasčaravańnie sialian ad paŭstańnia adliustravana ŭ ananimnym tvory “Vinšavańnie Bodnara Savaścieja”, jakoje ŭ vusnaj formie bytavala na Bielarusi da pieršaj čverci XX stahoddzia.
Kinuŭšy, rynuŭšy paŭstańnie,
Prybieh k tabie, vaspanie.
Trasca pabiery
Našych žaŭniery!
Uzdumali Poĺšču pany zvaracić,
Dy badaj ci nie liepiej hasudaru služyć.
Pahubili narod, Poĺščy nie zrabili,
A biady sabie pa vušy narabili.
Kab harelku dzialili, chlieb, miasa davali −
Slova niet, my b ŭsiu Poĺšču zabrali.
No jak vyjšli ŭ polie, stanuli ŭ dolie,
Spatkalisia, jak ciomnaja chmara, z maskaliami,
Tak nie znali, što zrabilasia z nami.
Kuli, jak jajca, kalia vušej śviščuć,
A našy kamandanty jašče botaŭ iščuć.
Z viečara padpili i smačna padjeli,
Dzivicca niečaha, to i spać zachacieli.
Tyr… tyr… tyr… nietu chodu,
A našamu bratu choć boŭć u vodu!
Maskaĺ moc svaju ŭziaŭ
I śmiela ŭ miesta nastupaŭ.
Kamandanty kryknuli: “Dzietki, za broń!”
Tut my paznali, što nie pryhon,
Što treba śmiela dracca
I sa ŭsiej sily apraŭdacca.
Tyja jak žarać, jak žarać ahniom i miečam,
A my b chacieli, dyk, praŭda, i niečym.
Byla i ŭ nas stupa, abručami źbita
I husta, i tlusta poracham nabita,
Dy jak pryjšlo zrabić zamiet −
Dyk i ahniu padlažyć kamu niet.
Bo to ŭ našaj Poĺščy
Každy choča być boĺšy:
“Ty idzi, ty idzi!” − adzin na druhoha.
Nichto nie pasluchaŭ, bajaŭsia Boha.
I kamandantam ukolola ŭ piaty,
Kryknuli toĺka: “Uciakajcie, rabiaty!
Dzie chto moža, z kasami
Chavajciesia za vuhlami!”
A sami, sieŭšy na kania, daliej u draku,
A ty, brat mužyk, prapadaj za sabaku.
Ci čort ich budzie za vuhlami stajać,
Treba jak-niebudź uciakać.
Pa mchu, pa balocie, choć saŭsim pramok,
Slava Bohu, taki cely ŭciok.
Vot vajna − i kosy pahubliali,
A ničoha nie dakazali.
Pa Piatry pryjdzie siena kasić −
A tut niezašta kasy kupić.
Boh ciabie, panok, ad taho ściaroh,
Što ty nie vystupaŭ z chaty za paroh,
Što ŭ našu kaśbu nie miašaŭsia
I cely ŭ kanopliach pierachavaŭsia.
Daj Boža, paničok, tabie doŭhi viek i viasioly,
Kab ty mieŭ hrošy i nie byŭ holy,
Žyvi, panie, dy žyvi i skuki nie miej −
Tym ciabie vinšuje
bondar Savaściej.
Viadomymi siońnia na Bielarusi ŭdzieĺnikami paŭstańnia josć mastak Napalieon Orda i hieolah Ihnat Damiejka. Napalieon Orda da amnistyi 1856 hoda byŭ na emihracyi ŭ Francyi, a Damiejka boĺš nikoli nie viartaŭsia na Bielaruś.
Liehiendarnaj udzieĺnicaj paŭstańnia stala faĺklarystka Emilija Pliater, jakaja zachvarela praz stomlienaść ad paŭstańnia i pamierla ŭ 1831 hodzie.
“Poĺski Pramietej, aĺbo aliehoryja na pieramožanuju Poĺšču”. Horace Vernet, 1831 h.
Pa zadušeńni paŭstańnia mnohija jaje ŭdzieĺniki apynulisia ŭ emihracyi. Z emihracyi, žadajučy ŭziać revanš, poĺski palkoŭnik Józef Zaliwski ździejśniŭ “ekspiedycyju” 1833 hoda na terytoryju Poĺščy, z metaj nanava raspalić tam paŭstańnie, adnak jon skora zrazumieŭ ab biespierspiektyŭnaści hetaj zadumy, i adstupiŭ na terytoryju Aŭstryi.
Natchniony dziejańniami Zaliŭskaha, bielaruski filamat i ŭdzieĺnik paŭstańnia Michal Valovič u tym ža hodzie vyrašyŭ zajści na terytoryju Bielarusi dzielia ŭzniańcia tam užo sialianskaha paŭstańnia.
Atrad Valoviča dziejničaŭ na Slonimščynie i Haradzienščynie, jon byŭ raźbity paślia sproby zachopu Slonimskaj turmy dzielia vyzvalieńnia bylych udzieĺnikaŭ paŭstańnia. Bylo aryštavana zvyš 150 čalaviek, Valovič byŭ paviešany, astatnija ŭdzieĺniki adpraŭlieny ŭ ssylku.
Vynik paŭstańnia
Vynikam paŭstańnia stali masavyja represii suprać udzieĺnikaŭ, ssylki i kanfiskacyja majontkaŭ. Carstva Poĺskaje zhubila svaju samastojnaść i stala zvyčajnaj častkaj Rasiejskaj impieryi, padzielienaj na hubierni.
U 1832 hodzie byŭ zakryty Vilienski ŭniviersitet, a ŭ 1840 hodzie na ziemliach byloha VKL bylo skasavana dziejańnie Statuta 1588 hoda. Na Polackim sabory 1839 hoda adbylosia skasavańnie ŭnijackaj carkvy, na Bielarusi pačaŭsia masavy pieravod nasieĺnictva ŭ pravaslaŭje.
Uvohulie, pačalasia depalanizacyja i ŭsialiaki ŭcisk poĺskaj kuĺtury na Bielarusi, da jakoj raniej rasiejskija ŭlady stavilisia navat prychiĺna, pry hetym u drennych palityčnych i sacyjaĺnych umovach dlia bielaruskaj kuĺtury źjavilasia peŭnaja prastora dlia raźvićcia.
Aŭtar(-ka) nie paznačany ŭ metach biaspieki praz toje, što bielaruskaje hramadstva znachodzicca pad represijami!
Leave a Reply