30 sakavika 2023 hoda z ćvintara Śviata-Trajeckaj carkvy ŭ Zeĺvie źnik pomnik bielaruskaj paetcy Larysie Hienijuš, jaki byŭ ustaliavany tam u 2003 hodzie pavodlie dabraslaŭlieńnia mitrapalita Filareta. Hetaja padzieja stala jarkim prykladam poŭnaha adradžeńnia baĺšavickich idej u Bielarusi. U hetym tekście raskažam, za što ž stalinisty tak nia liubiać sumlieńnie i honar bielaruskaj nacyi, što pajšli na haniebnaje zmahańnie z pamiaćciu.
Larysa Hienijuš, 1930-ja hady.
Larysa Hienijuš, u dziavoctvie Miklaševič, naradzilasia ŭ majontku Žlobaŭcy Haradzienskaha pavieta ŭ šmatdzietnaj šliachieckaj pravaslaŭnaj siamji. Pa Ryžskim miry 1921 hoda hetyja ziemli apynulisia ŭ skladzie Poĺščy. Z samaha dziacinstva Larysa Hienijuš napoŭnilasia idejami liubovi da Bielarusi, pačaŭšy maryć pra niezaliežnaść naroda, usio heta bylo prasiaknuta chryscijanskaj etykaj i zapraŭdnaj liuboŭju da Boha, jakuju jana praniasie praz ciažkija hady Druhoj suśvietnaj vajny i žachi stalinskich lahieraŭ, a viarnuŭšysia ŭ Bielaruś stanie sumliennaj prychadžankaj carkvy ŭ Zeĺvie, jakaja ŭšanuje jaje pomnikam.
Vučylasia ŭ poĺskaj školie, a ŭ 1928 hodzie skončyla Vaŭkavyskuju poĺskuju himnaziju. Čas poĺskaha panavańnia ŭ žycciapisnaj knizie «Spoviedź» jana apisvaje biez jarkich kolieraŭ:
«…cierpić naš narod ad atupielych u svaim šavinizmie paliakaŭ, jak kaliści ad rasiejcaŭ. Narod liažaŭ biaździejnaj, amaĺ biaspraŭnaj palityčna masaj pa ŭsioj svajej ziamli j toĺki ciarpieŭ i stahnaŭ ad niastačy, prynižeńnia i niavoli».
Kniha ŭtrymlivaje strašnyja apisańni źbitych defienzivaj «Hramadoŭcaŭ», ablavy na nasielienyja punkty, zapadozranyja ŭ padtrymańni sacyjalizmu, pieraslied za vypisvańnie bielaruskich hazet na viosku. Sama ž Hienijuš nia ŭdzieĺničala ŭ palitycy. Masavy sacyjalistyčny ruch, jakim byli apanavanyja bielaruskija supolki i arhanizacyi, byŭ čužym dlia prychiĺnicy idej chryścijanstva.
U 25 hadoŭ Larysa pabralasia šliubam z Jankam Hienijušam, jaki pachodziŭ z susiedniaj z Miklaševičami Zeĺvy, a ŭ toj čas vučyŭsia ŭ Prazie na liekara, byŭšy adnym z mnohich studentaŭ z Zachodniaj Bielarusi ŭ Čechaslavaččynie. Tamtejšy ŭrad vydzialiaŭ stypiendyi dlia bielaruskich studentaŭ. Kiravali raźmierkavańniem studentaŭ bielaruskija arhanizacyi ŭ Viĺni, Janku Hienijuša ŭ Prahu nakiroŭvaŭ Branislaŭ Taraškievič, a pierad vyjezdam bielarusy davali raspisku, što pa zakančenni vučoby toj vydaść knižku pavodlie svajoj specyjaĺnasci pa-bielarusku, a paźniej aplacić navučannie jašče adnamu studentu. Janka Hienijuš byŭ śviadomym bielarusam, šyroka znajomiŭ Larysu z bielaruskaj litaraturaj i historyjaj.
Pa šliubie ŭ pary naradziŭsia syn Jurka, jany žyli ŭ chacie baćkoŭ muža ŭ Zeĺvie. Nieŭzabavie Janka Hienijuš pajechaŭ zakančvać vučobu ŭ Prahu, a za im, cieraz hod (1937) pajechala i Larysa z synam. Pieršy čas u Hienijušaŭ nie bylo paŭnavartasnaj kvatery, tamu joj davialosia niejki čas žyć u domie staršyni Rady Bielaruskaj Narodnaj Respubliki Vasilia Zacharki, i ŭdavy inšaha dziejača BNR – Piotry Kračeŭskaha, z jakimi mocna pasiabravala.
U 1939 hodzie, pa faktyčnym dalučenni Zachodniaj Bielarusi da BSSR, baćku Larysy Antona Miklaševiča aryštavali i paźniej rasstraliali, maci i dźvie siastry byli saslanyja ŭ Kazachstan, tam maci i pamierla. Siostry vyžyvuć, i pierajeduć u Poĺšču. Brat Raścislaŭ, jaki paśpieŭ zbiehčy ad baĺšavikoŭ u Niamieččynu, vierniecca ŭ časie vajny i dalučycca da savieckaha partyzanskaha ruchu, zahinuŭšy pa mabilizacyi kalia Berlinu. Brat Aliaksiej dalučyŭsia da poĺskaj armii Andersa, prajšoŭšy vajnu zastaŭsia ŭ Vialikabrytannii, a brat Arkadzij, jaki vajavaŭ u Andersa razam z Aliaksiejem, zahinuŭ u bajach u Italii.
Za časami niamieckaj akupacyi Prahi bielarusy arhanizavalisia ŭ Bielaruski kamitet samapomačy. Pavodlie Hienijuš, jejny ŭdziel u im byŭ patrebny dlia taho, kab dapamahać bielaruskim vajennapalonnym na niamieckaj terytoryi, a taksama kab być siabram choć-jakoj arhanizacyi, bo ŭ Hienijušaŭ nie bylo nijakaha hramadzianstva, a da liudziej biez hramadzianstva ŭ niemcaŭ byla piĺnaja ŭvaha.
U hety ž čas Larysa Hienijuš pačynaje drukavacca jak paetka, u berlinskaj hazecie «Ranica», jakaja zadumvalasia jak hazeta dlia bielaruskich vajennapalonnych poĺskaha vojska ŭ Niamieččynie. U chutkim časie Hienijuš stala viadomaj siarod bielaruskaha ruchu paetkaj. Tym časam u Bielaruskim kamitecie samapomačy, jakim kiravaŭ Ivan Jermačenka, adbyvajecca pasiadžeńnie, na jakim jejny kiraŭnik vyrašaje daslać pryvitaĺnuju teliehramu Adolfu Hitlieru. Jermačenka bačyć u niemcach mienšaje zlo, niž u baĺšavikach. Alie jaho nichto nie padtrymlivaje, ličačy hetyja idei roŭnymi, tamu nichto, pavodlie Hienijuš, nie padpisvaje hetaj teliehramy. Alie mienavita hetaja teliehrama stala haloŭnym abvinavačvańniem baĺšavikoŭ suprać Hienijušaŭ u paźniejšy čas. Jak piša Hienijuš, na dopytach joj byla pakazanaja teliehrama z vyviedzienymi pad kapirku podpisami jaje siabroŭ. Tak ci inakš, zastajecca faktam, što kamitet vyratavaŭ niekaĺki jaŭrejaŭ praz člienstva ŭ hetym kamitecie.
U sakaviku 1943 hoda Vasiĺ Zacharka, chvory na suchoty, žyvučy na piensiju Čyrvonaha kryža, pačuvajučy svaju slabasć pierad śmierciu, piša tastamient, pavodlie jakoha pieradaje Prezidenctva Bielaruskaj Narodnaj Respublikaj Mikolu Abramčyku, a Larysu Hienijuš pryznačaje Hienieraĺnym sakratarom. Kandydaturu Abramčyka prapanavala mienavita Hienijuš. Vasiĺ Zacharka havaryŭ, što pieradaŭ by prezidenctva joj, kab jana byla žančynaj, dlia tych časoŭ heta bylo radykaĺna. Aprača funkcyi pierajemnaści, byŭ i praktyčny skladnik. Abramčyk i Hienijuš atrymali archiŭ BNR, jaki Abramčyk zmoh pierapravić u Francyju. Archivam cikavilisia dziejačy praniamieckaj Bielaruskaj centraĺnaj rady i savieckija specslužby.
U 1944 hodzie Gestapo zahadala Hienijuš jechać na Ŭsiebielaruski kanhres u Miensku, kudy jana pryjechala pa jaho zakančeńni, nie pryniaŭšy ŭdzielu, nieŭzabavie zjechala razam z adstuplieńniem niamieckich vojskaŭ razam z inšymi bielaruskimi dziejačami, viarnulasia ŭ Prahu.
Adrazu pa vyzvalieńni ad nacystaŭ Prahi tudy pryjechala mnoha rabotnikaŭ savieckich karnych orhanaŭ. Tady ž adbylasia pieršaja sproba vykradańnia Hienijušaŭ, jaje šukali pa ŭsim horadzie, hrukali ŭ dzviery kvatery. Adnak u toj čas Čechaslavaččyna zastavalasia samastojnaj demakratyčnaj krainaj, i Hienijuš atrymalasia paźbiehnuć aryštu. U Hienijušaŭ zastavalisia adnosna spakojnyja try hady, u čas jakich jany atrymali čechaslavackaje hramadzianstva. Alie ŭ 1948 hodzie ŭladu ŭ krainie zachapili kamunisty, paslia čaho Hienijušaŭ aryštavali pa zapycie SSSR jak «vajennych zlačyncaŭ». Adna z sieĺskich radaŭ, praz jakuju ich etapavali, pazbavila Hienijušaŭ hramadzianstva, bo pavodlie zakonaŭ vydavać hramadzian Čechaslavaččyny bylo nieĺha.
U vyniku Hienijuš byla pryvieziena ŭ Miensk, dzie zmieščana ŭ sumnaviadomuju turmu KDB «amierykanku». Hienijuš kaža, što ŭ Miensku, siarod inšych, jaje dapytvaŭ kiraŭnik KDB Laŭrenci Canava, jaki patrabavaŭ ad jaje addać archivy BNR. Saviecki sud za «supracu z niemcami» pakaraŭ Larysu i Janku Hienijušaŭ da 25 hadoŭ pracoŭna-papraŭčych lahieraŭ, heta byŭ maksymaĺny termin. Larysa adbyvala termin u Incie Komi ASSR, Janka ŭ Varkucie, a paślia smierci Stalina, ŭ Mardovii. Syn Jurka cieraz dziciačy dom patrapiŭ da siaścior Larysy ŭ Poĺšču.
U lahiery Hienijuš jadnala vakol siabie bielarusak i žančyn inšych nacyjanaĺnaściaŭ, najpierš ukrainak, z jakimi havaryla na ich movie, a taksama žančyn z krain Baltyi. Tut jana tajemnymi zapiskami praciahvala svaju tvorčasć, zapiski pieradavalisia mužčynskaj častcy, što padtrymlivala liudziej maraĺna ŭ žudasnych umovach stalinskaha lahiera. Hienijuš zhadvaje adnu z cioplych i kranaĺnych zapisak ad mužčynskaj častki lahiera, napisanuju lacinkaj. 40-hadovaja Hienijuš, jakaja byla starejšaj za boĺšuju častku susiedziaŭ pa lahiery, miela mianušku «mama».
Praz niekaĺki hadoŭ pa śmierci Stalina, u 1956 hodzie Larysa i Janka Hienijušy byli častkova reabilitavanyja, ich termin byŭ zamienieny na ŭžo adbytyja 8 hadoŭ. Jany viarnulisia ŭ Zeĺvu. Usio žyćcio para pražyla z adznakaj «biez hramadzianstva», pryncypova admaŭliajučy saviecki lad. Janka Hienijuš zarabliaŭ u rajonnaj paliklinicy, a Larysie bylo dazvoliena pracavać prybiraĺščycaj, uvieś čas jany byli pad nahliadam KDB. Alie za časami BSSR niekatoryja pasady zmahli zaniać nacyjanaĺna-aryjentavanyja liudzi. Tak, Maksim Tank, jaki taksama pachodziŭ z Zachodniaj Bielarusi, i zajmaŭ pasadu staršyni Sajuza piśmieńnikaŭ BSSR, uvieś čas apiekavaŭsia Larysaj Hienijuš, jejnaja tvorčasć šanavalasia. U 1967 hodzie dziakujučy Maksimu Tanku ŭdalosia vydać pieršy na Bielarusi zbornik vieršaŭ paetki «Ad rodnych niŭ», redaktaram vystupiŭ Uladzimir Karatkievič, jaki taksama nie byŭ u pašanie savieckich uladaŭ. Tank uvieś čas prasiŭ Hienijuš pryniać hramadzianstva dzielia spraščennia žyćcia, alie taja nie pahadžalasia.
U 1979 hodzie pamior muž Janka, jaki paslia lahieraŭ mieŭ prabliemy sa zdaroŭjem. U 1983 hodzie, majučy 72 hady, pajšla z žyćcia Larysa Hienijuš. Na jejnaje pachavańnie ŭ Zeĺvu pryjechali liudzi z usioj Bielarusi, u apošni šliach jaje pravodzili sotni čalaviek. U 1987 hodzie ŭ Bielastoku vyjšaŭ zbornik Hienijuš «Dzieviać vieršaŭ», napisany lacinkaj.
Pomnik u Zeĺvie. Fota – Joschiki (CC BY-SA 4.0).
U 1999 hodzie Bielaruski Cheĺsinski kamitet zviartaŭsia ŭ prakuraturu Bielarusi z chadatajnictvam ab paśmiarotnaj reabilitacyi paetki, u čym bylo admoŭliena. U 2023 hodzie rasiejskija aktyvisty ŭ Bielarusi dabilisia prybirańnia pomnika ŭ Zeĺvie.
Slovy Hienijuš pra SSSR z jejnaj “Spoviedzi”:
Stalina niama, alie jany tut rodziacca, jak hryby, i chto viedaje, ci znoŭ z jakoha duchoŭnaha sieminarysta nia vylupicca padobny čort?
Aŭtar(-ka) nie paznačany ŭ metach biaspieki praz toje, što bielaruskaje hramadstva znachodzicca pad represijami!
Leave a Reply