Pieradumovy
Pieršyja sproby farmavańnia bielaruskich vajskovych častak u skladzie jašče rasijskaj armii pačalisia ŭ kancy 1917 hoda. Heta adbyvalasia ŭ ahuĺnym ruchu samavyznačeńnia vajskoŭcaŭ (pad uplyvam svaich ruchaŭ vajskoŭcy pačynali nasić stužki nacyjanaĺnych kolieraŭ, bielaruskija vajskoŭcy nasili biela-čyrvona-bielyja stužki) i nacyjanalizacyi vajskovych častak pierad raspadam impieryi.
Nacyjanalizacyjaj bielaruskich častak zajmalasia stvoranaja ŭ Miensku Centraĺnaja bielaruskaja vajskovaja rada (CBVR) na čalie z Symonam Rakam-Michajloŭskim, namieśnikami Kastusiom Jezavitavym i Jazepam Mamońkam.
U kancy kastryčnika 1917 hoda deliehacyja CBVR atrymala dazvol na farmavańnie bielaruskich nacyjanaĺnych čaściej ad rasijskaha haloŭnakamandujučaha Mikalaja Duchonina. Pačaŭ farmavacca 1-y Mienski bielaruski polk, alie praces byŭ abarvany praz Kastryčnicki pieravarot, prychod baĺšavikoŭ da ŭlady i adchilieńnie byloha rasijskaha vajskovaha kiraŭnictva. Nie sfarmavany da kanca 1-y bielaruski polk praz zahad baĺšavickaj ulady byŭ dalučany da 289-ha zapasnoha piachotnaha palka.
Karotki čas isnavaŭ Bielaruski konny polk, sfarmavany ŭ kancy 1917 hoda Kastusiom Jezavitavym u vakolicach Pskova, a taksama Viciebski bielaruski polk, sfarmavany na asnovie dyslakavanaj tam piešaj družyny. Abodva hetyja palki byli razzbrojenyja ŭ pačatku liutaha 1918 hoda pry sprobie prabicca ŭ Miensk na padmohu razahnanaj tam baĺšavikami Centraĺnaj bielaruskaj vajskovaj rady.
Źlieva – Kastuś Jezavitaŭ u litoŭskaj formie, chiba samy aktyŭny arhanizatar bielaruskaha vojska. Pravaruč – Jazep Varonka, tahačasny ministr bielaruskich spraŭ Litvy. 1919 hod.
Novaja chvalia farmavańnia bielaruskich častak adbylasia 20 liutaha 1918 hoda, kali baĺšaviki pačali ŭciakać z Miensku pry nastupie niamieckich vojskaŭ. Naśpiech stvorany Jezavitavym Mienski bielaruski polk, a taksama bielaruskija atrady milicyi i dva eskadrony 2 dni ŭdzieĺničali ŭ nievialikich bajach z baĺšavikami i ŭzbrojenymi farmavańniami paliakaŭ. U vyniku asobnyja častki horada byli zaniatyja bielarusami, asobnyja paliakami.
Adnak bielaruskija nacyjanaĺnyja farmavańni byli abiazzbrojenyja niemcami, jakija zaniali Miensk 21 liutaha, poĺskim farmavańniam bylo zahadana syści z horada. U daliejšym niemcy faktyčna nie pryznavali ŭrad Bielaruskaj Narodnaj Respubliki (Narodny Sakrataryjat Bielarusi), dazvaliajučy dziejnaść toĺki jak nacyjanaĺnaje pradstaŭnictva Bielarusi. Adpaviedna, pra farmavańnie bielaruskich častak u zonie niamieckaj akupacyi nie mahlo iści razmovy.
Budynak Narodnaha Sakrataryjata Bielarusi z bielaruskim ściaham u čas adstuplieńnia baĺšavikoŭ i padzielu horada pamiž bielarusami i paliakami.
Supracoŭnictva z Litvoj
Treba zhadać, što jašče ŭ kancy studzienia 1918 hoda ŭ Viĺni bielarusy praviali Bielarusku kanfierencyju, na jakoj stvaryli Vilienskuju bielaruskuju radu, što bylo nieabchodna dlia isnavańnia bielaruskaha pradstaŭnictva na akupavanych Hiermanijaj ziemliach Bielarusi.
Rada Ŭsiebielaruskaha zjezda, jakaja isnavala ŭ Miensku, byla jašče na terytoryi baĺšavickaj Rasii, i adrezana ad vilienskich dziejačaŭ linijaj frontu. Pieršy čas Vilienskaja bielaruskaja rada deklaravala za metu stvareńnie kanfiederacyi z inšymi narodami kolišniaha Vialikaha Kniastva Litoŭskaha. Adnak 16 liutaha ŭ Viĺni Litoŭskaja Taryba (pradstaŭničy orhan litoŭcaŭ) vydala Deklaracyju ab niezaliežnaści Litvy, calkam skasavaŭšy idei kanfiederacyi, pry hetym abviaščajučy svaimi terytoryi ŭsioj Vilienščyny i Haradzienščyny.
Vilienskaj bielaruskaj radzie ničoha nie zastavalasia, akramia jak vykazvać pratesty suprać pamknieńniaŭ litoŭcaŭ, a paźniej kaaptavać svaich dziejačaŭ u sklad Rady Bielaruskaj Narodnaj Respubliki i padtrymać abviaščeńnie niezaliežnasci Bielarusi 25 sakavika 1918 hoda. Nie pahadžalisia bielaruskija dziejačy taksama na ŭvachodžańnie ŭ jakaści “pradstaŭnikoŭ nacyjanaĺnych mienšaściaŭ” u sklad Taryby, bo nie ličyli siabie mienšaściu.
Prezidyum Vilienskaje Bielaruskaje kanfierencyi, na jakim abranaja Vilienskaja bielaruskaja rada, kaniec studzienia 1918 hoda.
Adnak u listapadzie 1918 hoda Bielaruskaja Narodnaja Respublika apynulasia ŭ skladanaj situacyi. Nie dabiŭšysia mižnarodnaha pryznańnia i nie atrymaŭšy dazvol na farmavańnie bielaruskich vajskovych častak, bielaruskija dziejačy bačać nastup baĺšavikoŭ z uschodu. Pry hetym Litva miela pryznańnie i padtrymku Antanty, a taksama farmaĺnaje pryznańnie Hiermanijaj, jakaja zajmala hetyja terytoryi. U suviazi z hetym staršynia Rady Ministraŭ BNR Anton Luckievič vyrašaje ab nieabchodnaści supracoŭnictva z litoŭcami.
Dzielia hetaha vykarystoŭvajecca Vilienskaja bielaruskaja rada, staršynioj jakoj taksama byŭ Anton Luckievič. U druhoj palovie listapada viaducca pieramovy pamiž Vilienskaj bielaruskaj radaj i Litoŭskaj Tarybaj, u vyniku jakich 27 listapada ŭ sklad Taryby bylo kaaptavana 6 siabroŭ Vilienskaj bielaruskaj rady (Vaclaŭ Lastoŭski, Ivan Luckievič, Jan Stankievič, Daminik Siamaška, Uladzislaŭ Taločka, Kazimier Faĺkievič).
Pry litoŭskim uradzie bylo ŭtvorana Ministerstva bielaruskich spraŭ, jakoje 1 śniežnia ŭznačaliŭ Jazep Varonka (pieršy staršynia Narodnaha Sakrataryjata BNR). Z bielaruskich siabroŭ Taryby taksama byŭ utvorany hetak zvany Bielaruski sakrataryjat, jaki musiŭ pa ŭzhadnieńni litoŭskaha boku pryznačać dziaržaŭnych čynoŭnikaŭ na ziemliach, nasielienych pieravažna bielarusami. Heta nie bylo pahadnieńnie pra peŭnuju aŭtanomiju dlia bielarusaŭ u Litoŭskaj dziaržavie, alie vusnaje časovaje supracoŭnictva.
Anton Luckievič razhliadaŭ supracoŭnictva jak mahčymaść adstojvańnia bielaruskich intaresaŭ na terytoryjach, usio jašče zaniatych niemcami. Tamu pahadnieńnie bylo vykliučna z boku Vilienskaj bielaruskaj rady, farmaĺna Rada BNR nijakaha dačynieńnia da hetaha nia miela, i nie pryznavala litoŭskija pretenzii na bielaruskija terytoryi. Alie faktyčna, viadoma, usia dziejnaść Vilienskaj bielaruskaj rady kantraliavalasia ŭradam BNR, bo kiraŭnikom abiedźviuch struktur byŭ Anton Luckievič. U pačatku śniežnia 1918 hoda ŭrad BNR praz nastup baĺšavikoŭ na Miensk taksama zjazdžaje ŭ Viĺniu.
Ministry piataha ŭrada Litvy, 1919 hod. U centry siadzić premjer-ministr Ernestas Galvanauskas. Ministr bielaruskich spraŭ Litvy Jazep Varonka staić pieršy sprava.
Supracoŭnictva praduhliedžvala stvareńnie bielaruskich vajskovych farmavańniaŭ pad haloŭnakamandavańniem Litvy. Dlia litoŭcaŭ heta bylo davoli vyhadna, bo ichnaje vojska bylo ŭ pačatkovym stanie, i naličvala paru sotniaŭ žaŭnieraŭ.
Praz niedachop aficerskaha skladu ŭ Litvy bielaruski aficer Kipryjan Kandratovič navat karotki zajmaŭ pasadu vice-ministra nacyjanaĺnaj abarony i faktyčna kiravaŭ hetaj strukturaj baltyjskaj dziaržavy. U śniežni byla stvorana bielaruskaja siekcyja Ministerstva abarony Litvy i ŭ Viĺni pačalosia farmavańnie 1-ha Bielaruskaha piachotnaha palka pad kamandavańniem Laŭrenćjeva, a taksama 2-ha Bielaruskaha piachotnaha palka. Ukampliektavany byŭ toĺki aficerski sklad, radavych nie chapala.
Na miažy śniežnia 1918—studzienia 1919 baĺšaviki nastupajuć na Viĺniu, litoŭcy z nieŭkampliektavanym vojskam adstupajuć u Koŭna, a bielarusy ŭ Horadniu. U bajach suprać baĺšavikoŭ udzieĺničajuć toĺki poĺskija častki, alie ŭ vyniku baĺšaviki zajmajuć miesta.
Horadnia
U studzieni 1919 hoda ŭ Horadni, zaniataj jašče niemcami, jakija pryznavali terytoryju za litoŭskuju, apynulisia struktury BNR i Ministerstva bielaruskich spraŭ Litvy. Tut razharnulasia bielaruskaja dziejnaść, jakoj dahetuĺ faktyčna nie isnavala. Siudy ž byli pieraviedzieny bielaruskija vajskovyja čaści.
Hašanaja paštovaja marka ŭ Horadni časoŭ bielaruska-litoŭskaj administracyi. Nadpis Litva (Lietuva) i vartaść marki napisanyja pa-litoŭsku i pa-bielarusku pavierch staroj rasijskaj marki.
Skladanaści vyklikala toje, što Jazep Varonka jak ministr bielaruskich spraŭ pačynaŭ vieści asobnuju ad BNR palityku, a taksama niepryjaznaje staŭlieńnie niemcaŭ da bielaruskich vajskovych farmavańniaŭ. Adnak choć i byli pieraškody, farmavalasia bielaruskaja paviatovaja milicyja, jakaja ŭ Vaŭkavysku na siaredzinu studzienia 1919 hoda miela 100 konnych milicyjantaŭ.
29 studzienia Varonka abviaściŭ mabilizacyju na Haradzienščynie. Kamiendant Horadni Mikola Dziamidaŭ zaniaŭsia naboram rekrutaŭ, punkty zboru, siarod inšaha, byli adkrytyja ŭ Bielastoku, Vaŭkavysku, Slonimie, Lidzie, Sakolcy, Pružanach, Bierasci, Ščučynie, Druskienikach.
1-šy Bielaruski piachotny polk na čalie z Laŭrenćjevym, a potym Jezavitavym naličvaŭ 800 čalaviek. Nabor adbyvaŭsia taksama ŭ Koŭnie, dzie mieścilisia Vilienskaja bielaruskaja rada i litoŭski ŭrad. Z 2-ha Bielaruskaha piachotnaha palka, jaki naličvaŭ 350 čalaviek, byŭ stvorany Spiecyjaĺny bataĺjon haradzienskaj kamiendatury.
Bielaruskija vajskoŭcy kalia kamiendatury Horadni.
Adnak u liutym bylo padpisana poĺska-niamieckaje pahadnieńnie, jakoje praduhliedžvala zaniaćcie poĺskimi vojskami niamieckich akupavanych terytoryj pa miery ich adstuplieńnia. Dlia bielarusaŭ heta nia značyla ničoha dobraha. U kancy sakavika z Horadni zjazdžaje Anton Luckievič, nakiroŭvajučysia na mirnuju kanfierencyju ŭ Paryžy, Jazep Varonka sa svaim ministerstvam zjezdžaje ŭ Koŭna.
Kamiendatura Horadni, 18 krasavika 1919 hoda. Stajać siabry nadzvyčajnaj litoŭskaj misii ŭ Warszawie: Kanstancin Jezavitaŭ (kamandzir 1-ha bielaruskaha palka), siabra Litoŭskaj Taryby i kiraŭnik nadzvyčajnaj litoŭskaj misii ŭ Varšavie Jurgis Šaulys, byly ministr abarony Litvy Mikolas Vielikis, staršynia francuzskaj vajskova-palityčnaj misii ŭ Koŭnie palkoŭnik Kanstancin Rebuĺ.
U kancy krasavika 1919 hoda, z niezrazumielych pryčyn 1-šy Bielaruskich piachotny polk nie evakujavaŭsia z Horadni. Jak miarkuje historyk Alieh Latyšonak, heta mahlo adbycca praz atrymańnie ŭradam BNR kredytu ad Ukrainy i pieravodu ŭtrymańnia palka na bielaruskija hrošy. Mahčyma, bielaruskija aficery chacieli adyści ad litoŭskaha kamandavańnia, zastaŭšysia vykliučna bielaruskaj častkaj.
Travień bielaruska-poĺskaha isnavańnia ŭ Horadni prajšoŭ spakojna, 3 traŭnia adbyŭsia sumiesny parad. Adzin z bielaruskich eskadronaŭ adyšoŭ u Koŭna. Alie 30 traŭnia 1919 hoda poĺskaja ŭlada zahadala bielaruskamu palku padparadkavacca poĺskamu kamandavańniu, na što toj nie pahadziŭsia. U adkaz na heta 12 červienia polk byŭ rasfarmavany poĺskimi ŭladami.
Vajna za niezaliežnaść Litvy
U krasaviku 1919 hoda Ministerstva bielaruskich spraŭ bylo ŭ Koŭnie (stalica Litvy). Niešmatlikija farmavańni (kalia 300 čalaviek) byli abjadnanyja ŭ 1-ju i 2-ju Asobnyja bielaruskija roty.
20 červienia 1-ja rota byla adpraŭliena na litoŭska-saviecki front pad Dzvinskam, dzie ŭstupala ŭ drobnyja sutyčki z baĺšavikami. U kancy žniŭnia 1-ja rota pad kamandavańniem Aliaksandra Ružancova ŭ štykavym bai zachapila baĺšavickija akopy, za što 25 bielarusaŭ byli ŭznaharodžany litoŭskaj uznaharodaj “Kryžam Vicisa”. U hety ž čas 2-ja rota zajmalasia achovaj poĺska-litoŭskaj demarkacyjnaj linii.
Jury Plisko, jaki zahinuŭ u štykavym bai z baĺšavikami.
17 listapada abiedźvie bielaruskija roty byli abjadnanyja ŭ Bielaruski bataĺjon, kamandavaŭ jakim Aliaksandr Ružancoŭ. U hety čas bataĺjon zaniaŭ pazicyi na Dzvinie. Služba byla spakojnaj, bo baĺšaviki pakinuli svaje pazicyi.
Žaŭniery bataĺjona z sciaham.
12 lipienia byŭ zakliučany litoŭska-baĺšavicki mirny dahavor, pavodlie jakoha Litva pavinna byla atrymać Viĺniu, Horadniu, Lidu. U siaredzinie žniŭnia bielaruskija vajskoŭcy zastupili na pahraničnuju službu kalia Braslava. Znachodžańnie na bielaruskaj terytoryi paspryjala ŭzdymu patryjatyzmu, a bielaruskaje vojska pavialičylasia za košt dobraachvotnikaŭ.
26 žniŭnia litoŭcy zaniali pieradadzienuju im Viĺniu, a 27 vieraśnia tut pačalosia farmavańnie bielaruskaha bataĺjona. U listapadzie 1920 hoda bielaruskija vajskoŭcy adznačylisia ŭ bajach suprać poĺskich častak Lucjana Żeligowskaha (jaki pad vyhliadam samastojnaha bielaruskaha vojska na zahad Piłsudskaha pačaŭ aneksiju Vilienščyny). Adnak Vilienščyna byla akupavana paliakami.
Bielaruski asobny bataĺjon. Koŭna, 1920 hod. Na kani palkoŭnik Uśpienski.
11 listapada 1920 hoda ŭrad BNR pad kiraŭnictvam Vaclava Lastoŭskaha padpisaŭ damovu z litoŭskim uradam, pavodlie jakoj urad BNR musiŭ padtrymać Litvu ŭ čas nacyjanaĺnaha pliebiscytu ŭ poĺskaj maryjanietkavaj Siaredniaj Litvie (stvoranaja na Vilienščynie z stalicaj u Viĺni ŭ vyniku pachodu Żeligowskaha), a pytańnie vyznačeńnia litoŭska-bielaruskaj hranicy adklaści na paźniejšy čas.
Urad Lastoŭskaha pahadziŭsia na vykarystańnie bielaruskich vajskovych častak dlia abarony Litvy, pry hetym vojska pavinna pastupova pierachodzić na ŭtrymańnie i pad kamandavańnie ŭradu BNR. Rychtavalisia paŭstanckija atrady dlia dziejańnia na zaniataj paliakami terytoryi dzielia daliejšaj uzbrojenaj baraćby za Viĺniu.
Aficery i padaficery bataĺjona. Koŭna, 1921 hod.
Bataĺjon byŭ pieraviedzieny ŭ Hudžuny, potym u Vilkaviški. Adnak u sakaviku 1923 hoda mižnarodnaja supoĺnaść pryznala za Poĺščaj Vilienščynu i dalučeńnie da jaje Siaredniaj Litvy. Bielaruski bataĺjon pieravodziŭsia ŭhlyb Litvy i ŭ tym ža hodzie rasfarmavany. U traŭni 1923 hoda častka bataĺjona (60 čalaviek) cieraz terytoryju Poĺščy syšla ŭ BSSR.
Za čas vajny za niezaliežnaść Litvy z bielaruskich farmavańniaŭ zahinula prynamsi 15 žaŭnieraŭ, 3 padaficery i 1 aficer. Ministerstva bielaruskich spraŭ praisnavala da 1924 hoda, alie faktyčna nia dziejničala raniej. Urad BNR taksama źjechaj z Litvy.
Bielaruski asobny bataĺjon, 1920–1921.
Treba adznačyć, što bielaruskija farmavańni ŭ skladzie armii Litvy adznačalisia śviadomymi nacyjanaĺnymi prykmietami. Tak, ściah bataĺjona byŭ biela-čyrvona-bielym z hierbam Pahonia, pry bataĺjonie vydavalisia dva bielaruskamoŭnyja časopisy, prynamsi častka aficeraŭ byla śviadomymi bielarusami, jakija addavali kamandy na bielaruskaj movie.
Z cikavaha treba zhadać, što bataĺjonny futboĺny klub “BAB Kaunas” udzieĺničaŭ u pieršym čempijanacie Litvy pa futbolie i zaniaŭ šostaje miesca. Peŭny čas u Vajskovym muziei imia Vitaŭta Vialikaha ŭ Koŭnie isnavaŭ bielaruski addziel. U 2020 hodzie vyjšla kniha pra bielaruskija farmavańni ŭ armii Litvy “Lietuvos kariuomenės Gudų kariniai daliniai”, aŭtar – Gintautas Surgailis.
Aŭtar(-ka) nie paznačany ŭ metach biaspieki praz toje, što bielaruskaje hramadstva znachodzicca pad represijami!
Leave a Reply