Braty Ivan i Anton Luckievičy jość adnymi z najboĺš uplyvovych i važnych dziejačaŭ bielaruskaha nacyjanaĺnaha ruchu pačatku XX stahoddzia, mienavita z ichnymi imionami źviazanyja partyja Bielaruskaja sacyjalistyčnaja hramada i hazieta “Naša niva”, ichnaja dziejnaść značna paŭplyvala na tvorčy lios Janki Kupaly, Maksima Bahdanoviča, Jakuba Kolasa i inšych bielaruskich tvorcaŭ.
Luckievičy byli adnymi z inicyjataraŭ abviaščeńnia niezaliežnaści Bielaruskaj Narodnaj Respubliki. Adnak u siońniašni čas niamnohija bielarusy viedajuć pra dziejnaść baćkoŭ bielaruskaha ruchu, jany mala ŭšanavanyja na radzimie. U hetym tekście pasprabujem ścisla raspavieści pra značnaść hetych asob.
Anton i Ivan Luckievičy
Luckievičy pachodziać sa zbiadnielaha šliachieckaha rodu Mienščyny hierba “Navina”. Rod maje tatarskija karani. Baćka – Jan Baliaslaŭ Luckievič (1831–1895), byŭ vajskoŭcam Rasijskaj imperyi i ŭdzieĺnikam Krymskaje vajny ŭ čynie kapitana. U 1860-ja hady arandavaŭ majontak u Babrujskim paviecie, dzie paznajomiŭsia z paetam Vincentam Duninym-Marcinkievičam, z jakim zachoŭvaŭ adnosiny, a ŭ 1868 hodzie Dunin-Marcinkievič pryśviaciŭ Luckieviču vierš pa-bielarusku. U kancy 1870-ch Luckievič staŭ udaŭcom, z žonkaj Kazimiraj Asiacimskaj u ich bylo dźvie dački. U 1880-m hodzie jon ažaniŭsia druhi raz, z Zofjaj Lyčkoŭskaj, dačkoj uladaĺnika faĺvarka Rakucioŭščyna (praz bratoŭ Lucukievičaŭ hety faĺvarak budzie asacyjavacca z Maksimam Bahdanovičam), taksama jana miela nievialiki draŭliany dom na Sadovaj vulicy ŭ Miensku. U pary bylo piać dziaciej: Jan Hierman (Ivan), Viktoryja (pamierla ŭ malienstvie), Anton, Emilija, Stefan.
Ivan i Anton Luckievičy naradzilisia ŭ mieście Šaŭli Kovienskaj huberni ŭ 1881 i 1884 hodzie adpaviedna. U litoŭskim horadzie ichny baćka pracavaŭ na čyhuncy. Nieŭzabavie baćka byŭ pieraviedzieny ŭ Libavu (ciapier Liepāja, Latvija), kudy pierajechala i siamja. Siamja Luckievičaŭ byla katalickaj, pamiž saboj havaryli pa-poĺsku. Ivan Luckievič zhadvaŭ, što śvietapohliad siamji hruntavaŭsia na šanavańni napalieonaŭskich pachodaŭ i paŭstańniaŭ 1831 i 1863 hadoŭ, idejach francuzskaje revaliucyi i demakratyi. Najmalodšy brat, Stefan, byŭ nazvany ŭ honar dziadźki – Stefana Luckieviča, zahinulaha ŭdzieĺnika paŭstańnia 1863 hoda.
U Libavie Ivan pačynaje vučobu ŭ Mikalajeŭskaj himnazii, dzie na toj čas vučylasia šmat latyšoŭ i litoŭcaŭ, jakija ŭžo byli ŭkliučanyja ŭ adpaviednyja nacyjanaĺnyja ruchi, što supraćpastaŭliali siabie paliakam i niemcam, jakija taksama nasialiali rehijon.
Ivan tavaryšavaŭ z litoŭcami, naviedvaŭ litoŭski patryjatyčny hurtok staroha revaliucyjaniera Jonasa Ambrozaitisa, u hety čas u im pačynaje farmavacca bielaruski nacyjanaĺny śvietapohliad, jon razumieje, što bielarusy majuć takoje ž prava na samavyznačeńnie, jak litoŭcy i latyšy. U 1895 hodzie Luckievičy pierajaždžajuć u Miensk, a cieraz paŭhoda pamiraje baćka Jan Baliaslaŭ, Ivan da 1897 hoda praciahvaŭ navučańnie ŭ Latvii, a paślia taksama pryjechaŭ u Miensk, dzie siamja žyla na Sadovaj vulicy (rajon ciapierašniaha parku imia Janki Kupaly).
U Miensku Ivan i Anton navučajucca ŭ Mienskaj hubernskaj himnazii. Anton zhadvaŭ, što ŭžo ŭ časie navučańnia ŭ himnazii jany ŭsviadomilisia nacyjanaĺna jak bielarusy, i dalučylisia da sacyjalistyčnaha ruchu, pačali hurtavać vakol siabie boĺš-mienš śviadomych bielarusaŭ. Jany paznajomilisia z mienskim bielaruskim paetam Karusiom Kahancom, dy mieli ciesnyja stasunki z bielaruskim historykam i krajaznaŭcam Hienrycham Franciškam Taturam, znanym źbiraĺnikam staražytnaściaŭ.
U 1902 hodzie, pa zakančeńni mienskaj himnazii, braty jeduć na vučobu ŭ Sankt-Pieciarburh. Ivan pastupiŭ na jurydyčny fakuĺtet i adnačasova ŭ Archiealahičny instytut, a Anton sluchaje poŭny kurs fizika-matematyčnaha fakuĺteta Impieratarskaha ŭniviersiteta.
U stalicy impieryi na toj čas bylo mnoha bielaruskich studentaŭ, i braty znajomiacca z Vaclavam Ivanoŭskim, razam z jakim jany zakladajuć bielaruskuju kuĺturnickuju arhanizacyju “Kruh bielaruskaj narodnaj praśviety i kuĺtury”. Ivan Luckievič tut źbližajecca z siostrami Aliaksandraj i Kaciarynaj Izmajlovič, jakija taksama pachodziać z Miensku, i jość siabroŭkami partyi sacyjalistaŭ-revaliucyjanieraŭ.
U 1903 hodzie pry padrychtoŭcy da pieršamajskaj demanstracyi Ivan byŭ aryštavany na kvatery Izmajlovič, prasiadzieŭ u turmie “Kriesty” da kanca lieta i padchapiŭ suchoty, ad jakich budzie pakutavać da kanca žyćcia. Uvosień 1903 hoda braty Luckievičy razam z Vaclavam Ivanoŭskim zakladajuć partyju Bielaruskaja sacyjalistyčnaja hramada, jakaja staniecca centram usiaho bielaruskaha ruchu pačatku XX stahoddzia, mienavita jejnyja siabry stvorać BNR i BSSR.
U 1904 hodzie Ivan Luckievič pa zakančeńni Archiealahičnaha instytuta jedzie navučacca ŭ Wienski ŭniviersitet. U Aŭstra-Vienhryi jon źbližajecca z poĺskim i ŭkrainskim ruchami, znajomicca z unijackim mitrapalitam Andrejem Šaptyckim, paślia čaho pačynaje padtrymlivać ideju ŭnijactva. U toj ža čas Anton u Miensku ŭdzieĺničaje ŭ sacyjalistyčnym ruchu, adnojčy byŭ aryštavany.
U časie revaliucyi 1905 hoda braty znachodziacca ŭ Miensku, Ivan vystupaje na mitynhach pa-bielarusku, dzie da sacyjaĺnaha eliementu dalučaje i nacyjanaĺny. U časie padrychtoŭki da zamachu na mienskaha hubernatara Kurlova, jaki planavaŭsia ŭ adkaz na rasstrel demanstracyi na pryvakzaĺnaj ploščy, Luckievičy pierachoŭvali ŭ siabie bombu, jakuju paźniej kinuŭ Ivan Pulichaŭ, alie taja nie spracavala. Jak zhadvaŭ Anton, niaŭdača vyjšla praz niepunktuaĺnaść technika-vyprabavaĺnika:
My ŭzialisia dastać kania z sankami, kab “technik” esieraŭski moh pajechać za miesta ŭ lies – dy vyprabavać pryhatavanyja im bomby.
Na žaĺ, u naznačany dzielia hetaha dzień “technik” da nas nie źjaviŭsia, a Ivan i ja musili jakraz uviečary taho-ž dnia vyjechać z Miensku. “Technik” pryjšoŭ toĺki praz dzień ci praz dva, kali nia bylo ni nas, ni kania. Pryniala jaho naša Maci, ščyra spahadaŭšaja našaj pracy, pierad jakoj jon i razlažyŭ svoj niebiaśpiečny “tavar”. Dy staruška, choć i spahadala jamu, nie mahla tut ničoha paradzić.
Mahčyma, što spaźnieńnie “technika” i vyklikala niaŭdaču zamachu na Kurlova (a paślia j na palicmiejstara): kinienaja ŭ Kurlova Pulichavym bomba u časie niejkich pacharonaŭ nie razarvalasia, bo, jak kazali, niešta ŭ joj ad marozu zamierzla, i ŭsia chitraja mašyna akazalasia ni da čoha. Kali-b ža bomby byli vyprabavany, jak prajektavalasia, hetak sama ŭ maroz, to niastača ŭ ix fabrykacyi vyjavilasia by sama saboj
Taksama ŭ zamachu ŭdzieĺničala Aliaksandra Izmajlovič, jakaja paślia niaŭdačy z vybucham straliala ŭ hubernatara z pistalieta. U daliejšym Pulichava pryhavaryli da śmiarotnaj kary, a Aliaksandru Izmajlovič da katarhi. Luckievičy, jakija byli siabrami Izmajlovič, u časie śliedstva adrazu ž trapliali pad padazreńnie, tamu byli vymušanyja źjechać u Viĺniu i žyć na nieliehaĺnym stanoviščy.
Luckievičy i vydaviec Aliaksandar Ulasaŭ u časie vychadu “Našaj Nivy”
U Viĺni braty žyvuć z padroblienymi pašpartami i praciahvajuć ahitacyjnuju dziejnaść, Ivan čytaje liekcyi pa historyi Bielarusi dlia vučniaŭ duchoŭnaj sieminaryi. U listapadzie 1906 hoda z inicyjatyvy Ivana vychodzić bielaruskaja hazieta “Naša niva”, Anton u skladzie redakcyi. Varta zaznačyć, što ad samaha pačatku “Naša niva” vychodzila lacinkaj i kirylicaj. Taksama pry haziecie stvarajecca adnajmieńnaje vydaviectva. Voś jak uspaminaŭ hetuju padzieju Jakub Kolas:
Vychad u śviet bielaruskaj haziety byŭ najvialikšaj padziejaj u maim žyćci. Ja calkam addaŭsia bielaruskaj paezii, staŭ haračym prapahandystam bielaruskaha adradžeńnia. Ja ŭ kancy 1906 hoda, užo budučy biez miesca, pryjazdžaŭ u Viĺniu, kab paznajomicca z redakcyjaj i zastacca tam. Mianie sustreli tam vieĺmi vietliva. Tam ja paznajomiŭsia z bratami Luckievičami, jakija byli dušoju bielaruskaha adradžeńnia”.
U 1908 hodzie Luckievičy paklikali na pracu ŭ Viĺniu Janku Kupalu, jaki dahetuĺ pracavaŭ na viaskovym brovary. Upieršyniu jany sustrelisia z Kupalam ulietku 1904 hoda ŭ Miensku. Janka Kupala, jaki da sustrečy pisaŭ toĺki pa-poĺsku, paźniej uspaminaŭ, što taja sustreča paŭplyvala na jaho lios, bo da jaho patrapili bielaruskamoŭnyja revaliucyjnyja praklamacyi i bielaruskija knihi, paślia jakich jon kančatkova vyrašyŭ što jon bielarus i musić služyć svajmu narodu. Taksama varta zaznačyć fakt, što ŭ 1930-m hodzie, kali Janka Kupala paślia dopytaŭ u DPU vyrašyŭ skončyć žyćcio samahubstvam, rasparoŭšy žyvot, pieršuju dapamohu jamu akazaŭ liekar Stefan Luckievič, treci brat z Luckievičaŭ, jaki žyŭ pa susiedstvie z Kupalam u rodavym domie.
U 1910 hodzie braty stali adnymi z zasnavaĺnikaŭ masonskaj ložy Jedność, u jakoj byli pradstaŭlienyja ŭsie asnoŭnyja narody kolišniaha Vialikaha Kniastva Litoŭskaha, i Luckievičy ličyli nieabchodnym kab bylo i bielaruskaje pradstaŭnictva.
Ulietku 1911 hoda Maksim Bahdanovič naviedaŭ Bielaruś pa zaprašeńni Luckievičaŭ. Jon pravioŭ lieta ŭ rodavym majontku maci Luckievičaŭ – Rakucioŭščynie (ciapier tut muziej Maksima Bahdanoviča). Bahdanovič pabyvaŭ u Viĺni, u redakcyi Našaj nivy, paznajomiŭsia sa zboram staražytnaściaŭ Ivana Luckieviča, u tym liku sluckimi pajasami. Vynikam stali vieršy cyklaŭ “Staraja Bielaruś” i “Miesta”, jakija spadabalisia Antonu Luckieviču jak litaraturnamu krytyku, i byli vydadzienyja koštam vydaviectva Našaj nivy pry padtrymcy Maryi Mahdalieny Radzivil.
U 1914 hodzie piśmieńnik Maksim Harecki liažaŭ u vilienskim špitali paślia frantavoha ranieńnia, i pavodlie pratekcyi Ivana Luckieviča atrymaŭ najliepšyja ŭmovy.
Padčas niamieckaha nastuplieńnia na Viĺniu ŭ časie Pieršaje susvietnaje vajny rasiejskija ŭlady sprabavali vyviezci Ivana Luckieviča razam z jahonaj kaliekcyjaj staražytnaściaŭ, alie toj nie pahadziŭsia, a kab paźbiehnuć prymusovaj evakuacyi jon načavaŭ nia doma.
Niemcy ŭvajšli ŭ Viĺniu 18 vieraśnia 1915 hoda. Za časami niamieckaj akupacyi palityčnaja dziejnaść byla zabaronienaja, bielarusy arhanizoŭvali kuĺturnuju i schavanuju palityčnuju dziejnasć pad prykryćciom Bielaruskaha tavarystva dapamohi paciarpielym ad vajny, člienami jakoha byli Luckievičy.
Na toj čas Luckievičy prytrymlivalisia idej krajovaści, spadziejučysia adradzić šmatnacyjanaĺnaje Vialikaje Kniastva Litoŭskaje, byli adnymi z inicyjataraŭ Kanfederacyi Vialikaha Kniastva Litoŭskaha, jakaja vypracoŭvala madeĺ bielaruska-litoŭska-latvijskaj dziaržavy. U 1916 hodzie Bielaruski nacyjanaĺny kamitet, staršynioj jakoha byŭ Anton Luckievič, uchvaliŭ ideju Zlučanych Štataŭ ad Baltyjskaha da Čornaha mora. Alie, pavodlie Antona Luckieviča, ideja šmatnacyjanaĺnaj dziaržavy byla raźbitaja litoŭskim nacyjanalizmam.
Taksama braty Luckievičy ŭvachodzili ŭ redaktarski sklad i pisali artykul dlia bielaruskaj haziety Homan, jakaja vychodzila lacinkaj i kirylicaj.
Uvosień 1917 hoda z pratekcyi niamieckich akupacyjnych uladaŭ u Viĺni stvarajecca pradstaŭničy orhan Litvy – Taryba, litoŭskija dziejačy mieli na mecie niezaliežnuju litoŭskuju dziaržavu, dy pretendavali na bielaruskija ziemli. Bielarusam u Tarybie davali toĺki adno miesca. U adkaz na heta bielarusy rychtujucca sklikać svaju kanferencyju, jakaja abjadnala b usich pradstaŭnikoŭ naroda na akupavanaj niemcami terytoryi. Na rasiejskaj terytoryi ŭ Miensku ŭ śniežni 1917 hoda prajšoŭ Usiebielaruski źjezd. Vilienskaja Bielaruskaja kanferencyja, u padrychtoŭcy da jakoj aktyŭna ŭdzieĺničali Luckievičy, prajšla 25–27 studzienia 1918 hoda, u vyniku jakoj byla abranaja vilienskaja Bielaruskaja rada sa staršyniom Antonam Luckievičam.
Pieršapačatkova Bielaruskaja rada miela na mecie stvareńnie Bielaruska-Litoŭskaj federacyi, adnak meta byla skiravanaja da idei poŭnaj niezaliežnaści paślia taho, jak 16 liutaha 1918 hoda Taryba abviaścila pra poŭnuju niezaliežnaść Litvy, a ŭ Miensku 21 liutaha abvieščana Pieršaja Ustaŭnaj hramata da narodaŭ Bielarusi.
U vyniku nastupu na ŭschod niemcy 21 liutaha zaniali Miensk, takim čynam miaža pamiž vilienskimi i mienskimi bielaruskimi dziejačami źnikla. 18 sakavika niekaĺki siabroŭ Vilienskaj bielaruskaj rady, siarod jakich Anton i Ivan Luckievičy, byli ŭkliučanyja ŭ sklad Rady Bielaruskaj Narodnaj Respubliki. Vilienskaja deliehacyja, u skladzie jakoj byli i Luckievičy, nakiroŭvajecca ŭ Miensk, dzie 25 sakavika 1918 hoda na pasiadžeńni Rady BNR byla abvieščanaja niezaliežnaść Bielaruskaj Narodnaj Respubliki, Luckievičy stalisia adnymi z haloŭnych inicyjataraŭ abviaščeńnia. Alie ŭ časie pajezdki bylo mocna padarvanaje zdaroŭje chvoraha na suchoty Ivana. Jon ladzić vystaŭki staraśvieččyny ŭ Miensku i Viĺni, paślia čaho doŭha liečycca. U Viĺni Ivan značna spryčyniŭsia da adkryćcia Vilienskaj bielaruskaj himnazii, adkrytaj 1 liutaha 1919 hoda. Alie, na žaĺ, zdaroŭje ŭ jaho ŭžo bylo vieĺmi slabym. U červieni 1919 hoda jon vyjechaŭ na liačeńnie ŭ Zakopane, dzie i pamior 20 žniŭnia.
U toj ža čas Anton Luckievič praciahvaŭ pracu pa zdabyćci niezaliežnaści. Uvosień 1918 hoda jon uznačaĺvaŭ nadzvyčajnuju deliehacyju BNR dlia pieramoŭ z Ukrainaj u Kijevie. U kastryčniku jon byŭ pryznačany staršynioj Narodnaha sakrataryjata (premjer-ministram) BNR. Adnak adbyvajecca nastup baĺšavikoŭ na Miensk, Luckievič z uradam zjaždžaje ŭ Viĺniu, paślia – u Horadniu. Udzieĺničaŭ u biespaspiachovaj pajezdcy bielaruskaj deliehacyi na Mirnuju kanferencyju ŭ Paris, adnak pa darozie paspieŭ zaručycca padtrymkaj Čechaslavaččyny ad prezidenta Tomáša Masaryka. U časie poĺskaj akupacyi viarnuŭsia ŭ Miensk, dzie 13 śniežnia stvaryŭ Najvyšejšuju Radu BNR, sprabujučy zdabyć padtrymku chacia b ad paliakaŭ, alie mierapryjemstva skončylasia niaŭdačaj, 28 liutaha 1920 hoda jon padaŭ u adstaŭku i źjechaŭ u Viĺniu.
U Viĺni Anton adnaviŭ vydańnie haziety “Naša niva”, vykladaŭ u Vilienskaj bielaruskaj himnazii, jaho namahańniami byŭ stvorany Bielaruski muziej imia Ivana Luckieviča. Pisaŭ artykuly ŭ bielaruskija haziety. Za palityčnuju bielaruskuju dziejnaść u 1927 i 1928 hadach na niekaĺki miesiacaŭ aryštoŭvaŭsia poĺskimi ŭladami. Uznačaĺvaŭ Bielaruskaje vydavieckaje tavarystva, zakrytaje paliakami ŭ 1930-m hodzie. U 1930-ja hady radykaĺna-sacyjalistyčny bielaruski ruch addaliŭ ad siabie Antona Luckieviča za jaho antybaĺšavickija pohliady, pry hetym pravyja i chryścijanskija demakraty ličyli jaho marksistam. U druhoj palovie 1930-ch jon calkam adyšoŭ ad palityčnaj dziejnaści, drukavaŭsia ŭ hazietach i vystupaŭ z liekcyjami.
U vieraśni 1939 hoda Anton Luckievič pryvitaŭ dalučeńnie Zachodniaj Bielarusi i Vilienščyny da BSSR na schodzie intelihiencyi. Adnak byŭ aryštavany baĺšavikami 30 vieraśnia, i za antysavieckuju dziejnaść pryhavorany da 8 hadoŭ lahieru. Pamior u časie pierasylki ŭ Sarataŭskaj voblaści 23 sakavika 1942 hoda.
Muziej imia Ivana Luckieviča byŭ rasfarmavany paślia Druhoj suśvietnaj vajny, ekspanaty jaho kaliekcyi padzielienyja pamiž litoŭskimi, rasijskimi i bielaruskimi muziejami. Adzinym ušanavańniem bratoŭ Luckievičaŭ u Bielarusi josć pamiatny kamień na miescy ich mienskaha doma, ustaliavany ŭ 2018 hodzie.
Varta adznačyć, što Anton Luckievič, razam z Janam Stankievičam, josć aŭtaram lacinkavaha “Biełaruskaha prawapisu” (1918, Wilnia), dy lacinkavaj knihi “Jak prawilna pisać pa-biełarusku” (1917,Wilnia). Simvaličnaja mahila Ivana i Antona Luckievičaŭ na vilienskich mohilkach Rosa vykananaja lacinkaj.
Aŭtar(-ka) nie paznačany ŭ metach biaspieki praz toje, što bielaruskaje hramadstva znachodzicca pad represijami!
Leave a Reply