Adkuĺ pajšla nazva Bielaja Ruś

Na siońnia najboĺš raspaŭsiudžanymi tlumačeńniami nazvy Bielaja Ruś (Bielaruś) jość tradycyjnaje bielaje adzieńnie naroda, jaki nasialiaje hetuju ziamliu, śvietlaje valośsie i skura, niezakranutaść ziemliaŭ tatarskim našeściem. Jość proćma inšych viersij, jakija majuć značna mienšuju papuliarnaść u narodnym tlumačeńni nazvy.

Alie ci ž zapraŭdy praz hetyja prykmiety mahla ŭtvarycca nazva krainy, tym boĺš uličvajučy što bielaje valośsie i skura charakternyja chutčej finskim narodam, niž bielarusam. U hetym tekście ścisla raspaviadziom, adkuĺ ža ŭzialasia i jak raspaŭsiudzilasia na našyja ziemli nazva Bielaja Ruś, i ci majuć racyju prychiĺniki lićvinskaj idei i nazvy “Litva” dlia Bielarusi, kažučy što heta kalanijaĺnaja nazva, naviazanaja ŭschodnim susiedam (spojlier – nie).

Blukańnie nazvy

Dlia pačatku, varta ŭdakladnić, što tradycyjna terytoryi slavianskaha i pravaslaŭnaha nasieĺnictva našych ziemliaŭ abjadnovalisia pad nazvaj Ruś. Nia varta blytać z Maskoŭskaj Ruśsiu, jakuju zvyčajna nazyvali Maskovijaj.

Ciapierašniaja Ukrajina – taksama Ruś, alie ŭ nas jaje nazyvali zvyčajna pavodlie ziemliaŭ – Kijeŭskaja ziamlia, Valyń, Haličyna i da t.p.

Litva, nazva pavodlie adnajmiennaha balckaha pliemieni, z utvareńniem Vialikaha Kniastva Litoŭskaha pastupova pašyrala svoj areal, alie najpierš heta byli tradycyjna balckija terytoryi, pieravažna na Paniamońni (etnahrafičny rehijon Bielarusi, jaki achoplivaje ciapierašniuju Haradzienskuju voblaść, dy sumiežnyja z joj terytoryi Mienskaj i Bieraściejskich ablaściej). Z pašyreńniem katalictva na ŭschod, tradycyjnaj chryścijanskaj plyni na Litvie, nazva Litva časta pačala ŭžyvacca i ŭ dačynieńni da Mienščyny z Mienskam, alie značnaja častka krainy zaŭsiody zvalasia Ruśsiu (Litoŭskaj Ruśsiu), a paźniej urešcie Bielaj Ruśsiu.

Dakladna raźmiežavać u Vialikim Kniastvie Litoŭskim ziemli Litvy i Rusi (Bielaj Rusi) niaprosta, i heta nie staić zadačaj hetaha tekstu, sens jakoha patlumačyć raźvićcio nazvy Bielaja Ruś, jakaja ŭrešcie zamacavalasia za niezaliežnaj dziaržavaj. Josć asobnyja daśliedavańni na hetuju temu, a nižej u tekście my pryviadziom kartu.

Vierniemsia da Bielaj Rusi. Nazva Bielaja Ruś pajšla z inšamoŭnaj litaratury dy zamiežnych tekstaŭ, i pieršapačatkova nia miela dakladna akreślienaj terytoryi. Pieršaj viadomaj fiksacyjaj termina Bielaja Ruś u lacinskim napisaśni josć ananimny hieahrafičny traktat, znojdzieny ŭ Irlandyi, jaki maje nazvu “Pačatak apisannia ziemliaŭ” (Incipiunt descriptiones terrarum), dy napisany dzieści pamiž 1255 i 1260 hadami.

Darečy, nieviadomy ananimny aŭtar, pavodlie jahonych sloŭ, udzieĺničaŭ u chryščeńni i karanacyi Mindoŭha, tamu my možam być upeŭnienyja ŭ jahonych nieblahich ujaŭlieńniach pra rehijon. Voś jak hučyć pieršaje zhadvańnie nazvy “Bielaja Ruś”:

Prusija (Pruscia)… dachodzić na zachadzie da pahancaŭ karelaŭ (Carilos), jakija miažujuć z Narmanskim karalieŭstvam. Zhadanyja karely – liudzi liasnyja i davoli dzikija… Adzin z ich, sluchajučy brata Vajslana (Vaislanum), majho tavaryša, jaki prapaviedavaŭ na Bielaj Rusi (in Alba Ruscia), zaklikaŭ taho iści z im da zhadanych karelaŭ, davodziačy, što, biez sumnieńnia, davioŭ by ich da praŭdzivaha Boha praz chryščeńnie i pry žadańni zbudavaŭ by tam kaścioly.

Najboĺš vierahodna, tut viadziecca pra Bieluju Ruś, jakaja mieścilasia dzieści pobač z Karelijaj, što budzie padmacavana daliejšymi zhadvańniami. Taksama varta adznačyć, što Rym u toj čas nadavaŭ asablivuju ŭvahu chryščeńniu Karelii, tamu zhadvańnie ŭ chryscijanskim kantekście nievypadkovaje.

Treba patlumačyć, što ŭ tyja časy adbyvalasia siaredniaviečnaje raźvićcio schalastyki, jakoje źviazana sa svojeasablivymi sprobami tahačasnych navukoŭcaŭ systematyzavać śviet, u tym liku malaviadomyja im terytoryi. Tak, na toj čas u lacinamoŭnych krynicach užo isnavala Albania (Alba – biely) na poŭdni, jakaja ŭtvarylasia praz suhučča z Alanijaj, ziemliami asiecinaŭ na Kaŭkazie, dy Albania na poŭnačy, dzie žyli viepsy. Voś jak u toj ža čas apisvaŭ «paŭnočnuju» Albaniju Bartalamiej Anhlijski:

Miažuje na ŭschodzie z Kaśpijskim moram i ŭzychodzić pa ŭźbiarežžy da Paŭnočnaha akijana, praścirajučysia da Mieacijskich azioraŭ i da najdzičejšych pustynnych miescaŭ.

Sprava ŭ tym, što na toj čas ziemli viepsaŭ byli zachoplieny Noŭharadam (Naŭharodskaj Ruśsiu), i takim čynam, pavodlie daśliedčykaŭ, vierahodna što novaja nazva Alba Ruscia (Bielaja Ruś) miela na ŭ vazie Albaniju, jakaja naliežyć Rusi. Teoryja padmacoŭvajecca tym, što ziemli viepsaŭ zapraŭdy možna nazvać bielymi, heta paŭnočny rehijon sa śniahami, a sami viepsy śvietlavalosyja i majuć bieluju skuru. Taksama mahla spracavać suhučnasć viepsaŭ u hiermanskich movach (wizzi) sa slovam biely (wiz/weiss).

U kancy XIV– pačatku XV stahoddzia Alba Russia časta sustrakajecca ŭ lacinamoŭnych tekstach, napryklad, źviazanych z kancyliaryjaj impieratara Sviaščennaj Rymskaj impieryi Žyhimonta Liuksiemburha, taksama pačynaje sustrakacca na kartach. Amaĺ uva ŭsich tahačasnych tekstach i kartach Bielaja Ruś adnosilasia da Vialikaha Noŭharada i Naŭharodskaj Respubliki.

Treba razumieć, što heta byla vykliučna navukovaja nazva ŭ lacinamoŭnych kolach, jakoj nie karystalisia žychary hetych terytoryj, ci sama tahačasnaja Bielaja Ruś u vyhliadzie Noŭharada. Niamieckamoŭnyja krynicy časoŭ Vitaŭta zhadvajuć Bieluju Ruś (Weizzen Reuzzen) u suviazi z Noŭharadam i Pskovam (apošni byŭ pad uplyvam Noŭharada).

Taksama nazva “Russia Alba” ŭ tyja časy časam fiksujecca ŭ dačynieńni da nizoŭjaŭ Donu i Paŭnočnaha Pryčarnamorja (ciapierašniaja Ŭkrajina). Heta źviazana z tym, što pavodlie hieahpafičnych ujaŭlieńniaŭ Siaredniaviečča vytoki Dona znachodzilisia dalioka na poŭnačy, dzieści pobač z Ladažskim voziepam. Na siaredzinu XV stahoddzia prychodzicca pačatak užyvańnia nazvy Bielaja Ruś slavianskimi aŭtarami, nazva taksama ŭžyvalasia ŭ dačynieńni da Naŭharodskaj Respubliki, jakaja na toj čas adstojvala samastojnaść suprać Maskvy.

Naŭharodskaja Respublika gvaltam uvajšla ŭ sklad Maskovii ŭ 1478 hodzie, i heta paŭplyvala na toje, što ŭ zachodniaj litaratury nazvu Bielaja Ruś z časam stali atajasamlivać z usioj Maskoŭskaj dziaržavaj. Adnak sami maskoŭskija manarchi tytul kiraŭnika Bielaj Rusi nie ŭžyvali. Taki pieranos nazvy byŭ źviazany z ciesnaj suviaźziu Zachodniaj Eŭropy z Noŭharadam, a Maskovija pry hetym byla malaviadomaja eŭrapiejcam.

Taksama, vierahodna, užyvańnie takoj nazvy ŭ dačynieńni da Maskovii źviazana z epitetam “biely” ŭ dačynieńni da maskoŭskich manarchaŭ, alie nie samoj dziaržavy, što maje značeńnie “vialiki”, “vysakarodny” i pachodzić z ciurskich moŭ.

Carta marina (1539 hod), stvoranaj Olafam Magnusam i nadrukavanaja ŭ Venecyi. Nazva Russіa Alba na ziemliach Noŭharada.

Carta marina (1539 hod), stvoranaj Olafam Magnusam i nadrukavanaja ŭ Venecyi. Nazva Russіa Alba na ziemliach Noŭharada. Poŭnaja viersija

Pastupovaje ŭžyvannie da Rusi Litoŭskaj

U Poĺščy i Vialikim Kniastvie Litoŭskim nazvu Bielaja Ruś pačali ŭžyvać u XV stahoddzi. Užyvalasia jana toĺki ŭ inteliektuaĺnych kolach, jakija byli źviazanyja z lacinamoŭnym śvietam, najpierš u asiarodku Krakaŭskaj akademii. Miescaznachodžannie Bielaj Rusi ŭ tahačasnych tekstach davoli niavyznačanaje, časam jaje adnosiać da Maskoŭskaj dziaržavy, časam da paŭnočnaha Pryčarnamorja i Kaŭkaza.

U 1512 hodzie prafiesar Krakaŭskaj akademii Jan sa Stabnicy publikuje ŭ Krakavie lacinamoŭny traktat “Uvodziny ŭ kasmahrafiju Ptaliemieja“. Pavodlie jaho,

Ruś dzielicca na try častki: 1 – Ruś, jakaja pryliahaje z uschodu da Maloj Poĺščy (Haličyna); 2 – Padoĺlie sa stalicaj u Kamiancy; 3 – Bielaja Ruś, jakaja raspascirajecca na poŭnačy až ad livaŭ, a na ŭschodzie až da raki Tanais (Don), sumiežža Eŭropy i Azii… Adsiuĺ pačynajecca taja znakamitaja raka Barysfien, jakuju žychary nazyvajuć Niepier (h. zn. Dniapro), lia jakoj jość horad pad nazvaj Smaliensk, u jakim mieścicca siadziba mitrapalita Rusinaŭ. U joj taksama jość vialiki horad, da jakoha z samych addalienych krajoŭ prychodziać kupcy, nazyvajučy jaho Noŭharad.

Takim čynam, Stabnicki adnios Bieluju Ruś da ziemliaŭ Rusi Vialikaha Kniastva Litoŭskaha, u sukupnaści ciapierašnich bielaruskich i ŭkrainskich častak, a taksama Noŭharada, na jaki ŭ peŭnaj stupieni pretendavala VKL, nie adniosšy pry hetym Maskoviju, z jakoj raniej atajasamlivali Bieluju Ruś.

U 1555 hodzie poĺski historyk Marcin Kromier vydaŭ u Baseli pracu “Historyju paliakaŭ“, jakaja nabyla šyrokuju viadomaść u Rečy Paspalitaj i Zachodniaj Eŭropie. U hetaj pracy jon taksama adnios da Bielaj Rusi ŭsie ziemli Rusi Litoŭskaj. Heta bylo jašče toĺki ŭsviedamlieńnie pra Bieluju Ruś knižnikaŭ i inteliektuaĺnych kolaŭ, alie nie šyrokich mas.

U časie Livonskaj vajny, u 1563—1578 hadach Polack i Padźvińnie trapliajuć pad maskoŭskuju akupacyju. Mienavita ŭ hety čas Polack pačynaje vystupać u dakumientach i tekstach centram Bielaj Rusi, viartańnie jakoha patrabavala Reč Paspalitaja. U 1581 hodzie Bielaja Ruś fihuruje ŭ dakumientach Stefana Batoryja, jaki ŭ časie vajny viarnuŭ Polack, a taksama zaniaŭ pryliehlyja ziemli Maskovii.

U 1582 hodzie poĺski chranist Maciej Stryjkoŭski vydaŭ “Chroniku Poĺskuju, Litoŭskuju, Žamojckuju i ŭsioj Rusi“, jakaja nabyla šyrokuju papuliarnasć. Stryjkoŭski vykarystoŭvaŭ nazvu Bielaja Ruś, alie lakalizavaŭ nievyrazna. U hetaj pracy, pieraličvajučy šmatlikija slavianskija narody, Stryjkoŭski nazvaŭ “litoŭskich bielarusaŭ“. Bielorussacy Litewscy ličacca pravobrazam sučasnych bielarusaŭ. U 1586 hodzie byly student Liejpcyhskaha ŭniviersiteta Salamon Rysinski (uradženiec Kabyĺnikaŭ na Polaččynie) upieršyniu ŭžyŭ termin “leucorussus(pa-hrecku «bielarus»), kali zapisvaŭsia ŭ Aĺtdorfski ŭniviersitet.

Sproba raźmiežavańnia Rusi i Litvy historykami.

Sproba raźmiežavańnia Rusi i Litvy historykami. Poŭnaja viersija

Zamacavańnie za ciapierašnimi terytoryjami

U pieršaj palovie XVII stahoddzia Bielaja Ruś u dačynieńni da ŭschodnich ziemliaŭ Rusi Litoŭskaj pačynaje ŭžyvacca na aficyjnym uzroŭni ŭ Rečy Paspalitaj. Najpierš hetaja nazva zamacoŭvajecca za Polaččynaj, Viciebskim, Mścislaŭskim vajavodstvami, alie nieŭzabavie pačynajecca ŭžyvacca i da Panizoŭja (sučasnaja Homieĺščyna z častkaj Čarnihaŭščyny) i Uschodniaha Palieśsia.

Taksama, vidać, kab abaznačyć “ruskija ziemli” ŭ skladzie Litvy, pačala časam užyvacca nazva Čornaja Ruś, jakaja achoplivala Navahradčynu i častku Mienščyny. Uvodzicca i Ruś Čyrvonaja, jakoj časam nazyvali ŭkrainskija ziemli Rusi, jakija pa Liublinskaj Unii adyšli ad VKL da Poĺščy.

Bielaja Ruś, i jejnyja harady Orša i Mahilioŭ, zhadvajucca ŭ hramacie Žyhimonta Vazy ad 1627 hoda ŭ suviazi z ich supraciŭlieńniem unijactvu. U 1646 hodzie pasly Maskovii ŭ Varšavie nastojvali, kab karespandencyja pamiž dziaržavami vialasia, jak i ŭ daŭninu “bielaruskim piśmom”.

Najboĺš ustojliva zamacavalasia nazva Bielaja Ruś za ŭschodnimi ziemliami VKL u 1654—1667 hadach, praz pretenzii da ich Maskovii ŭ časie vajny z Rečču Paspalitaj.

U 1654 hodzie kazackija vojski, jakija byli sajuznikami rasijskaha cara, zachapili ŭschodnija terytoryi VKL, i stvaryli tam Bielaruski polk (1654—1659). Paślia zachopu ŭ žniŭni 1655 hoda rasijskimi vojskami Viĺni (stalicy VKL) rasijski car (1645—1676) Aliaksiej Michajlavič vydaŭ 3 vieraśnia 1655 hoda zahad ab uniasieńni nazvy “Vialiki hasudar na Vialikim Kniastvie Litoŭskim, Bielaj Rusi, Valyni i Padolii” ŭ svoj aficyjny tytul, a pravaslaŭny Maskoŭski patryjarch Nikan jašče z krasavika 1655 hoda ŭžyvaŭ tytul “Patryjarch Maskoŭski i ŭsiaje Vialikija i Malyja i Bielyja Rasii“. U adkaz na pretenzii rasijskaha cara na ŭschodnija rehijony VKL poĺski karoĺ i vialiki kniaź litoŭski (1648—1668) Jan Kazimier pavodlie inicyjatyvy senataraŭ VKL taksama zredku pačaŭ nazyvać siabie ŭ listach “vialiki kniaź litoŭski i Bielaj Rusi…“, alie hety tytul nia byŭ aficyjna pryniaty, užyvaŭsia časova ŭ 1655—1656 hadach i ad hetaha vyrazu chutka admovilisia.

Paźniej nazva ŭsio šyrej užyvajecca na aficyjnym uzroŭni ŭ Rečy Paspalitaj. Pravaslaŭnaja Mahilioŭskaja eparchija prykladna z 1675 hoda časta paralieĺna pačala aficyjna nazyvacca jak “Bielaruskaja eparchija“.

U pačatku XVIII stahoddzia žydoŭskija kahaly na ŭschodnich ziemliach Vialikaha Kniastva Litoŭskaha adasobilisia ŭ asobnuju akruhu Litoŭskaha vaada, jakaja atrymala ŭ žydoŭ nazvu “Bielaruskaja synahoha“, centram jakoj staŭ horad Mahilioŭ.

Ad 1677 hoda isnavali “pamiežnyja bielaruskija sudy“, jakija musili dvojčy na hod raźbirać z adpaviednymi maskoŭskimi sudami drobnyja pamiežnyja kanflikty. Peŭny čas u vojsku VKL isnavala pasada “bielaruskaha rehimentara”, jaki stajaŭ na čalie “bielaruskaj partyi” – taktyčnaj vajskovaj hrupoŭki na terytoryi Bielaj Rusi.

U 1775 hodzie Adukacyjnaja kamisija (1773–1794) padzialila terytoryju Vialikaha Kniastva Litoŭskaha na dźvie amaĺ roŭnyja pavodlie pamieraŭ adukacyjnyja akruhi – Litoŭski departament (1775–1781) i Bielaruski departament (1775–1781).

Karta Rečy Paspalitaj 1657 hoda aŭtarstva Guillaume Le Vasseur de Beuplan'a.

Karta Rečy Paspalitaj 1657 hoda aŭtarstva Guillaume Le Vasseur de Beuplan’a. Bielaja Ruś (Russia Alba) paznačana na paŭnočnym uschodzie VKL. Taksama paznačana Ukraina. Poŭnaja viersija

U 1772 hodzie adbyŭsia Pieršy padziel Rečy Paspalitaj, pavodlie jakoha da Rasii adyšli ŭschodnija ziemli Vialikaha Kniastva Litoŭskaha, z takimi haradami jak Polack, Viciebsk, Mscislaŭ, Mahilioŭ i h.d. Z hetych terytoryj bylo ŭtvorana Bielaruskaje hienieral-hubiernatarstva, mienavita z imi pazniej praciahly čas asacyjavalasia nazva Bielaruś (ras. Bielorussija), suproć Litoŭskaha hienieral-hubiernatarstva, nazyvanaha Litvoj, z paźniej dalučanymi Viĺniaj, Mienskam (Minsk-Litoŭskam), Horadniaj, Bieraściem (Brest-Litoŭskam).

Adnak z pastupovym raźvicciom bielaruskaha nacyjanaĺnaha ruchu, vyznačeńniem nacyjanaĺnaj samaśviadomaści pavodlie moŭnaj prykmiety, apaliačvańniem staralitoŭskaj šliachty, nazva Bielaruś pašyrylasia na ŭsiu prastoru pražyvańnia bielaruskaj nacyi, a nazva Litva źnikla z užytku na terytoryi Bielarusi.

Apošnim himnam litoŭskaj śviadomasci na Bielarusi možna chiba nazvać paemu “Pan Tadevuš” Adama Mickieviča. Krajovaja ideja na Bielarusi sprabavala zachavać suviaź z staroj Litvoj na Bielarusi, alie jaje idei byli raźbityja najpierš poĺskimi i litoŭskimi nacyjanalizmami, sami ž krajoŭcy ŭkliučylisia ŭ budavańnie poĺskaj, bielaruskaj ci litoŭskaj dziaržaŭ.

U tekście my pakazali šliach pieršapačatkova štučnaj nazvy z lacinamoŭnych kolaŭ da naturaĺnaj nazvy dziaržavy i nacyi. Nazva Biela Ruś akazalasia darečnaj dlia abaznačeńnia častki vialikaj terytoryi, jakaja zvalasia Ruśsiu, a mit pra naviazvańnie nazvy Bielaja Ruś Maskvoj zjaŭliajecca niapraŭdaj. Bielaruś – nie adzinaja nazva, jakaja pajšla z lacinamoŭnaj litaratury. Tudy ž treba adnieści Brytaniju, Bieĺhiju, Albaniju na Balkanach. Prytym Ruś i ruskija (rusiny) byli staroj samanazvaj tutejšych žycharoŭ.

Hieahrafičny atlas Rasijskaj imperyi, 1851 hod.

Hieahrafičny atlas Rasijskaj imperyi, 1851 hod. Litoŭcy i bielarusy na joj raźmiežavany akurat pavodlie starych ujaŭlieńniaŭ pra Litvu i Bielaruś (Litoŭskuju Ruś) Poŭnaja viersija


Aŭtar(-ka) nie paznačany ŭ metach biaspieki praz toje, što bielaruskaje hramadstva znachodzicca pad represijami!

Vodhuki

Leave a Reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *